اطلاعات عمومی

ازدواج فامیلی!

اما باید توجه داشت كه اسلام ازدواج خویشاوندی را منع نكرده، بلكه نمونه های بارز آن در طول تاریخ به چشم می خورد كه نه تنها زیانی متوجه فرزندان آنها نشده است؛ بلكه فرزندانی نیرومندتر از دیگران از ایشان متولد شده است.

هرگاه زوجین به علت داشتن اجداد مشترک، صاحب فرزندان بیمار شوند، جای تعجب نخواهد بود.

مقدمه:
بسیاری از اندیشمندان عقیده دارند كه ازدواج با خویشان نزدیك، از قبیل دختر عمو و پسر عمو و دختر عمه و... صلاح نیست؛ حتی گاهی آن را ممنوع می كنند. این دانشمندان می گویند: عیب بزرگ در ازدواج های فامیلی، احتمال به وجود آمدن فرزندان معیوب و ناقص می باشد. گفته اند آمار نشان می دهد كه تعداد كودكان معلول و ناقص الخلقه و عقب مانده روانی و جسمانی، و مبتلای به بعضی بیماری های خونی و ناهنجاری های مربوط به استخوانها، و كوری توأم با حماقت و بعضی انواع جنون های جوانی و كوری و لالی، در بین ازدواج های فامیلی بیشتر از سایر ازدواج ها دیده می شود.

البته دانشمندان مدعی نیستند، كه وجود كودكان ناقص اختصاص به ازدواج های فامیلی دارد؛ زیرا در بین سایرین نیز فراوان مشاهده گردیده است ولی با مقایسه معلوم می شود كه در بین ازدواج های فامیلی نسبت به سایرین بیشتر است. و همچنین مدعی نیستند كه همه ازدواج های فامیلی به چنین سرنوشتی گرفتار خواهند شد؛ یا اینكه همه فرزندان این خانواده ها ناقص خواهند شد. زیرا ازدواج های فامیلی فراوان در اطراف خود مشاهده می كنیم، كه كودكان ناقص در بینشان نیست؛ یا اگر هست شامل همه فرزندان نمی باشد و محدود به یك فرزند است.
یكی از كارشناسان روانشناسی بنام ونوس الموتی در این مورد می نویسد: «مطالعات دانشمندان علم ژنتیك نشان می دهد كه خیلی از ازدواج های فامیلی موجب خواهد شد كه فرزندان این ازدواجها، عقب افتاده باشند. البته هر ازدواج فامیلی این نتیجه را نمی دهد، چنانكه هم اكنون میلیونها انسان سالم و شایسته در دنیا زندگی می كنند كه از ازدواج های فامیلی اند. در خیلی از كشورها قبل از هر ازدواجی سعی می شود آزمایش دقیق ژنیتكی از عروس و داماد بعمل آید كه با مثبت بودن نتیجه، این گونه ازدواج ها صورت می گیرد.»[1]

مشکل کجاست؟
دانشمندان وجود این نواقص را معلول بیماری های ارثی می دانند. و گفته اند: تعدادی از بیماریها در اثر توارث از پدران و مادران و اجداد به فرزندان منتقل می شود و عامل توارث را وجود ژن های معیوب و ناقص می دانند، كه در یكی از اجداد وجود دارد و به كودك منتقل می شود. ژن مخصوص گاهی به وسیله پدر، و گاهی به وسیله مادر، و گاهی به وسیله هر دو به فرزند منتقل می شود. در صورتی كه اگر این ژن مخصوص هم از طریق پدر و هم از طریق مادر به فرزند انتقال یابد، احتمال بروز شدت آن بیماری بیشتر خواهد بود.[2]
به هر حال تولید كودكان ناقص و معیوب در ازدواج های فامیلی گرچه یك احتمال بیش نیست، لیكن احتمالی است قوی و قابل توجه و بهتر است حتی المقدور از تحقق آن اجتناب گردد.
یکی از متخصصین می نویسد: هرگاه زوجین به علت داشتن اجداد مشترك، صاحب فرزندان بیمار شوند، جای تعجب نخواهد بود. زیرا احتمال اینكه هر دوی آنها هتروزیگوت (هم خون) باشند، به شدت افزایش می یابد. در این قبیل موارد اساس محاسبه احتمالات بر وجود ژن های نامطلوب اجداد مشترك گذاشته می شود. در اصطلاح علم ژنتیك نتیجه حاصل از ازدواج بین دو خویشاوند را هم خون گویند. لازم به ذكر است كه كلمه هم خون به هیچ وجه رابطه ای با گروه خون و امثال آن ندارد. بلكه منظور از هم خون همان هموزیگویت بودن یا خالص بودن فردی از نظر ژنتیكی است. پس به طور خلاصه لازمه هم خونی، در درجه اول خویشاوند بودن است و خویشاوندی نیز به كسانی گفته می شود كه جد یا اجداد مشترك داشته باشند.[3]
اما باید توجه داشت كه اسلام ازدواج خویشاوندی را منع نكرده، بلكه نمونه های بارز آن در طول تاریخ به چشم می خورد كه نه تنها زیانی متوجه فرزندان آنها نشده است؛ بلكه فرزندانی نیرومندتر از دیگران از ایشان متولد شده است. نمونه بارز این ازدواج خویشاوندی، ازدواج حضرت امیرالمؤمنین علی ـ علیه السّلام ـ با حضرت زهرا - سلام الله علیها - است كه پسران ایشان مظهر صلح و قیام و به پا دارنده پرچم آزادی و انقلاب، و دخترانشان مشعل افروز راه شرم و حیا و روشنگر بزم قدس و تقوی و خطابه آفرینی بی همتا بوده اند.[4]

چه کار باید کرد؟
با توجه به آنچه كه ذكر كردیم و با توجه به مسلمات علمی و تاریخی لازم است چند نكته را متذكر شویم:
1-  دكتر هانا استون و دكتر ابرام استون می گویند: «صفات جسمی و روانی اطفالی كه از والدین خویشاوند، مثل پسر عمو و دختر عمو یا پسردائی و دختر عمه بوجود می آیند، از لحاظ ارثی تابع همان قوانینی است كه در افراد غیر خویشاوند صادق است.» در صورتی كه اگر پدر و مادر خویشاوندی نزدیكی با هم داشته باشند، محتمل است كه انتقال صفات ارثی آنها به اطفالشان به مراتب بیشتر گردد و ژن مخصوص بیماری كه در یكی از اجداد وجود داشته، هم از طریق پدر و هم از طریق مادر به فرزند منتقل شود و در نتیجه كودك، ناقص و معیوب باشد. در صورتی كه این در ازدواج های غیر فامیلی كمتر است. ولی باید توجه داشت، كه اگر دو همسر، دارای هیچگونه بیماری ارثی در اجداد نبوده باشند، كمترین خطری برای آنها نخواهد داشت.[5]
2- این قانون ژنتیكی (وراثتی) كلیت ندارد، و شامل همه ازدواج های فامیلی نمی شود و نمی توان همه ازدواج های فامیلی را مردود و ممنوع دانست.
3- افرادی كه بخواهند چنین ازدواج هایی را انجام دهند، حتماً به جنبه پزشكی اش دقت كنند و آزمایش های لازم و دقیق ژنتیکی را انجام دهند و تا مطمئن نشوند كه از این نظر مشكلی ندارند، ازدواج نكنند.
4- آزمایش های ژنتیكی و پزشكی و هر كاری كه لازم است در این باره صورت گیرد، باید قبل از آن باشد كه در اثر مطرح كردن ازدواج، میان دختر و پسر، دلبستگی و علاقه ای به وجود آید و به هم امیدوار شوند. و قبل از آنكه مسئله خواستگاری آنان بین مردم پخش شود و سر و صدا ایجاد كند، باشد. اگر بناست در نتیجه آزمایشها، قضیه فیصله یابد و ازدواج صورت نگیرد، هر چه سریعتر تمام شود. چرا كه هر چه بیشتر طول بكشد، جدایی سخت تر می شود و دردسرهایی نیز به دنبال دارد.
5- آن ازدواج های فامیلی كه در بین خاندان پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ صورت گرفته مثل ازدواج حضرت علی (ع) با حضرت فاطمه (س) و هیچگونه مشكلی به دنبال نداشته، علتهایی داشته كه یكی از آن علتها این بوده كه: آنان با علمی كه خداوند به آنان داده، باطن امور را می دانند و از اسرار غیب باخبرند و می دانسته اند كه این ازدواج ها برای آنان، مشكلی را به دنبال نخواهد داشت. پس نباید با استناد به عمل آن بزرگواران، این قانون مسلم ژنتیكی و پزشكی را نادیده گرفت.[6]
6- زمانی که از نظر مشاوره ژنتیکی و پزشکی مطمئن شدید، می توانید با خویشاوندتان ازدواج کنید؛ و شاید هم این ازدواج به صلاح تان باشد.
چنان که امام سجاد ـ علیه السّلام ـ می فرمایند: «كسی كه برای خدا و به خاطر صله رحم (با یكی از خویشان) ازدواج كند، آفریدگار جهان او را به تاج بزرگی مفتخر و سرافراز می نماید».[7]

منابع كمكی:
1. ازدواج های فامیلی و بیماری های ژنتیكی كودكان، علی اصغر سروری، اصفهان، دانشگاه علوم پزشكی اصفهان.
2- مشاوره ژنتیك، محمد علی مولوی و دیگران، تهران، كتیبه، شباهنگ، 1369.[1] . امینی، ابراهیم، انتخاب همسر، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ سوم، 1372، ص150 به نقل از مجله دانشمند، سال شانزدهم، ش177، ص21.
3- انتخاب همسر؛ همان، ص148.
4- انتخاب همسر، همان، ص152 به نقل از مولوی، محمد علی، مشاوره ژنتیك در بیماری های ارثی، ص103.
5- صفری (زرافشان)، محمد علی، زن و شوهر در رابطه با انتخاب همسر و ازدواج، مشهد، شهید هاشمی نژاد، 1373ش، ج1، ص111.
6- مظاهری، علی اكبر، جوانان و انتخاب همسر، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ پنجم، 1375ش، ص224.
7-حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 14، ص 31، حدیث 6.

تفاوتهای زن و مرد

آیا زن و مرد از نظر ماهیت و اصل آفرینش تفاوتی دارند یا نه؟

 مقدّمه

تاریخچه این مسئله دست کم 2400 سال سابقه دارد و در نقطه نظرات افلاطون ، ارسطو، یونان باستان می توان آن را پی گیری کرد.

افلاطون در کتاب جمهوریت درباره تفاوت زن و مرد با کمال صراحت، ادعا می کند که زنان و مردان دارای استعدادهای مشابهی هستند و زنان می توانند همان وظایفی را عهده دار شوند که مردان بر عهده می گیرند، و از همان حقوقی بهره مند گردند که مردان از آن بهره مند هستند. وی در رساله پنجم، درباره امور ذیل بحث کرده است: اشتراک زن و فرزند; اصلاح نژاد و بهبود نسل و محروم کردن بعضی از زنان و مردان از تناسل، و اختصاص دادن تناسل به افرادی که از خصایص عالی تری برخوردارند; درباره تربیت فرزندان در خارج از محیط خانواده و نیز اختصاص تناسل به سنین معیّنی از عمر زن و مرد، که سنین قوّت و جوشش نیروی حیاتی آن ها به شمار می رود.

افلاطون معتقد است: همان گونه که به مردان تعلیمات جنگی داده می شود، به زنان نیز باید داده شود; همان گونه که مردان در مسابقات ورزشی شرکت می کنند، زنان نیز باید شرکت کنند. در عین حال، وی اعتراف می کند: زنان از مردان، چه در نیروهای روحی و دماغی، چه در نیروهای جسمی ناتوان ترند; یعنی تفاوت زن و مرد را از نظر کمّی می پذیرد، هر چند مخالف تفاوت کیفی آن ها از لحاظ استعدادهاست.

وی معتقد است: استعدادهایی که در مردان و زنان وجود دارند مثل یکدیگرند، منتها زنان در هر رشته ای از رشته ها از مردان ناتوان ترند، ولی این سبب نمی شود که هر یک از زن و مرد به کاری غیر از دیگری اختصاص داشته باشد.

افلاطون به همین دلیل که زن را از مرد ضعیف تر می داند، خدا را شکر می کند که مرد آفریده شده است، نه زن. او می گوید: خدا را شکر می کنم که یونانی زاییده شدم، نه غیر یونانی; آزاد به دنیا آمدم نه برده; مرد آفریده شدم، نه زن.» 1

پس از افلاطون ، کسی که آراء و عقایدش از دنیای قدیم در دست است، شاگرد وی ارسطو ست. ارسطو در کتاب سیاست ، عقاید خویش را درباره تفاوت زن و مرد اظهار داشته و با عقاید استاد خویش،افلاطون سخت مخالفت کرده است.

ارسطو معتقد است: تفاوت زن و مرد تنها از جنبه کمّی نیست، بلکه از جنبه کیفی نیز این دو متفاوتند. او می گوید: نوع استعدادهای زن و مرد متفاوتند و وظایفی که قانون خلقت به عهده هر یک از آن ها گذاشته و حقوقی که برای آن ها خواسته، در قسمت های زیادی با هم تفاوت دارند. به عقیده ارسطو ، فضایل اخلاقی زن و مرد نیز در بسیاری از قسمت ها متفاوتند.

با نگاهی دقیق تر و گسترده تر به فرهنگ ها و تمدن های یونان، روم، هند، چین، ژاپن، ایران و مانند آن ها روشن می شود که مسئله تفاوت بین زن و مرد، هم در بعد ساختاری و هم در بعد کارکردی، از اهمیت زیادی برخوردار بوده و در بسیاری از موارد، زن را موجود غیر انسانی بر می شمردند و آن را در ردیف اموال و دارایی های غیر انسانی خود معرفی می کردند و تقریباً می توان گفت: تفکر ارسطو یی در بسیاری از این فرهنگ ها و تمدن ها غالب و حکمفرما بود.

در کتب آسمانی نیز از این موضوع سخن به میان آمده است; از جمله می توان به تورات ، سفر «تکوین»، فصل دوم مراجعه کرد; مثلا، درباره خلقت آدم و حوّا آمده است: خداوند آدم را از خاک زمین خلق کرد و در بینی او از نقش حیات دمید و آدم موجودی زنده شد. خداوند آدم را در باغ عدن گذاشت تا در آنجا کار کند و از آن نگه داری کند و خداوند به آدم دستور داد: می توانی از میوه هر درختی در باغ تناول کنی، اما از درخت علم به حق و باطل نباید تناول کنید; چون وقتی از آن بخوری حتماً خواهی مرد. خداوند گفت: خوب نیست آدم تنها باشد; من یک یار مناسب برای او خلق می کنم ... و خداوند او را خواب کرد یکی از دنده های او را برداشت و زن را آفرید. 2

بنابراین، ماهیت تکوینی مرد و زن (آدم و حوا) از نظر عهد عتیق متفاوت است. مرد (حضرت آدم) از خاک آفریده شد و زن (حضرت حوا) از دنده او. ثانیاً، زمان خلقت زن تا پس از ورود آدم به بهشت و منع وی از درخت ممنوعه به تعویق افتاد و پیش از آن صحبت از نیاز به خلقت زن مطرح نبود و خلقت زن مقدّمه ای برای گناه کردن آدم و هبوط وی از بهشت بود. به عبارت دیگر، به زن به عنوان ابزار و وسیله نگاه شده و موجودی طفیلی تلقّی گردیده است. این موضوع را در ادامه همین مقال مورد توجه قرار داده و با ذکر روایتی از امام صادق(علیه السلام) به تبیین آن می پردازیم.

جالب اینجاست که وقتی به ادامه همین مطلب در سفر تکوین تورات توجه شود، حوّا را عامل اصلی انحراف و گناه حضرت آدم معرفی می کند. به عبارت دیگر، زن عامل گناه و هبوط آدم تلقّی می شود; زیرا حضرت حوّا اقرار می کند که مار مرا فریب داد و از آن درخت خوردم و به همسرم آدم(علیه السلام) نیز مقداری از آن را دادم.

دیدگاه های ارسطو تا دهه 1970 در میان اندیشمندان و صاحبان نظریه، مثل فرانسیس بیکن ، دکارت ، نیچه و روسو مورد توجه بود و از این سال به بعد طرفداران نظریه برابرنگرانه به زنان تحت عنوان «نهضت اجتماعی زنان» 3 و به صورتی برنامه ریزی شده به مخالفت با پیشینیان پرداختند.

نکته قابل توجه اینکه علی رغم شکل گیری «نهضت اجتماعی زنان» با افزایش و تعمیق مطالعات پزشکی روانی و اجتماعی، تفاوت های فراوان تری بین زن و مرد کشف شده است که در دنیای قدیم، برای محققان و اندیشمندان رشته های گوناگون ناشناخته بودند. علاوه بر این، در قدیم، تفاوت های زن و مرد در چند موضوع خلاصه می شد و در نهایت تفاوت عمده آن ها را در دو امر کلی «عقل» و «احساسات» می دانستند، اما امروزه با پیشرفت و تخصصی تر شدن علوم و فناوری جدید، تفاوت های بیشتری بین زن و مرد از نظر ساختاری و کارکردی ادعا و گاهی آن ها را اثبات می کنند و به گونه ای بر این تفاوت در ساختار و کارکرد تصریح و تأکید دارند که برخی برای این دو جنس دنیای جداگانه ای قایل می شوند; مثلا، پروفسور ریک ، که سالیانی دراز به تحقیق درباره مسائل زنان و مردان پرداخته، بر این باور است که دنیای مرد با دنیای زن به طور کلی فرق می کند و می گوید: اگر زن نمی تواند مانند مرد فکر کند یا عمل نماید به این دلیل است که دنیای آن ها با هم فرق می کند 4 و یا اریک فروم پس از بررسی تفاوت دنیای زن و مرد، می گوید: زن و مرد می توانند یکدیگر را بفهمند و مکمّل یکدیگر باشند، ولی هیچ گاه یکی نمی شوند و این به علت تفاوت هایی است که در وجود آن ها نهادینه شده است. 5

اشتراک زن ومرد در برخورداری از گوهر انسانی

اولین پرسش در زمینه تفاوت زن و مرد این است که آیا زن و مرد از نظر ماهیت و اصل آفرینش تفاوتی دارند یا نه؟ آیا تفاوت زن و مرد ریشه در تفاوت آن ها در سرشت و طینت شان دارد؟ به عبارت دیگر، آیا آن ها دارای دو طینت و سرشت متفاوتند؟ شکی نیست که پاسخ به این سؤال نوع نگرش به زن و مرد را متفاوت خواهد کرد.

درباره خلقت زن و مرد، آیات متعددی وارد شده اند که شاید مهم ترین و صریح ترین آیه ای که بتوان به آن استناد کرد آیه اول سوره نساء باشد که می فرماید: (یَا اَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُم مِن نَّفْس وَاحِدَة وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَاوَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالا کَثِیراًوَنِسَاء... .)

قرآن پس از سفارش به تقوا داشتن از پرودگاری که انسان را خلق کرده است، می فرماید: همان پروردگاری که شما را از نفس واحدی آفرید و همسرش را نیز از همان نفس و ماهیت خلق کرد و از این دو صنف، مردان و زنان فراوانی پدید آمدند.

نکات مورد توجه در این آیه شریفه:

-         این آیه تصریح می کند که همه انسان ها، اعم از زن و مرد، از «یک نفس» آفریده شده اند. مرحوم طبرسی در این باره می فرماید: مراد از «نفس» در آیه، به اجماع همه مفسّران آدم(علیه السلام)است. 6

ادامه آیه نیز قرینه خوبی بر این حقیقت است، که فرمود: همسر آن «نفس» را از جنس او قرار داد و از آن دو نفر مردان و زنان فراوانی را منتشر ساخت. فخر رازی نیز می گوید: «اجمعَ المسلمونَ علی انَّ المراد بالنفسِ الواحدةِ هیهُنا هُوَ آدمُ الاّ اَنّه اَنَّثَ الوضعُ علی لفظِ النفس.» 7

  - هرچند مصداق «نفس واحده» در این آیه آدم(علیه السلام)است، ولی به کار بردن واژه «نفس» و انتساب خلقت همه انسان ها به آن «نفس» در واقع نکته مهم دیگری دربر دارد، و آن اینکه جمله افراد بشر، اعم از زن و مرد از یک ریشه و اصل سرچشمه می گیرند و گوهر آفرینش آن ها به یک گوهر و یک نفس برمی گردد. به هر حال، همه افراد بشر از حضرت آدم سرچشمه می گیرند و از همان طینتی که خداوند آدم را آفرید سایر ابنای بشر را خلق کرد. چه زن و چه مرد، همگی از سرشت واحدی آفریده شده اند و همه را «بنی آدم» می گویند.

-  از ادامه آیه که می فرماید: (وَ خَلقَ مِنها زوجَها)، استفاده می شود که همسر آدم از ماهیت و جنس خود اوست و هر دو از یک حقیقت برخوردارند. به عبارت دیگر، «مِن» در این آیه، «نشویه» است، نه برای تبعیض; یعنی جفت این مرد از نوع خود او و همانند اوست.

-  در ادامه آیه می فرماید: (وَ بَثَّ مِنْهُمَا رِجَالا کَثِیراً وَنِسَاء.) این به روشنی دلالت می کند که نسل انسانی و ریشه همه آدمیان به آدم و همسرش برمی گردد و آدمیان، چه زن و چه مرد، از یک زن و مرد پدید آمده اند و در تکوّن و رشد و گسترش نسل انسانی هر دو صنف زن و مرد نقش دارند. و بر فرض که حضرت حوّا از ماهیتی دیگر و یا بخش خاصی از وجود حضرت آدم آفریده شده باشد، فرزندان آدم و حوا به یک امر مشترک بین آدم و حوا برمی گردند، نه آنکه فرزندان مؤنث از یک حقیقت به وجود آمده باشند و فرزندان مذکر از حقیقتی و جنسی دیگر.

بنابراین، اگر به توصیف آفرینش زن و مرد در قرآن مراجعه کنیم، درخواهیم یافت که تفاوتی در ماهیت و سرشت زن و مرد وجود ندارد. قرآن آفرینش نخستین زن و مرد را در قالب یک داستان نقل می کند; ابتدا خداوند به فرشتگان خبر می دهد که می خواهد در زمین «خلیفه» و جانشین قرار دهد، 8 سپس چگونگی خلق انسان را بیان می نماید 9 و پس از آنکه اسماء را به او می آموزد، با او پیمان می بندد; پیمانی مبنی بر دوری از اطاعت و بندگی شیطان. 10 آن گاه آدم و همسرش را در بهشت سکونت می دهد و به او دستوراتی می دهد. 11

اندک توجه در این آیات روشن می کند که در آفرینش زن و مرد هیچ تفاوت و تمایزی یافت نمی شود; زیرا سخن از بشر و انسان و یا آدم به عنوان نماد و نمونه و نماینده نوع انسانی است.

سؤال: آیا زن از بخشی از وجود مرد آفریده نشده است؟

برخی با استناد به 3 آیه شریفه قرآن پنداشته اند: خداوند زن را از مرد آفریده، و این نوعی نقص برای جنس زن است. این سه آیه، که در مضمون تقریباً مشترکند، عبارتند از: آیات 1 سوره نساء، 189 سوره اعراف و 6 سوره زمر.

اولین آیه می فرماید: (یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُم مِن نَّفْس وَاحِدَة وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالا کَثِیراً وَنِسَاء...); ای مردم بترسید از پروردگارتان; آنکه شما را از یک تن بیافرید و از آن تن همسر او را و از آن دو، مردان و زنان بسیار پدید آورد. در این آیه، «مِن» در «خلقَ مِنها زوجَها» را تبعیضیه گرفته اند.

در جواب، باید گفت: در این آیات خداند متعال می فرماید: انسان ها از نفس واحدی آفریده شده اند و همسران آن ها نیز از آن نفس آفریده شده اند. در واقع، مراد این است که همسران، همتای و هم جنس آن ها هستند و از آن ها بیگانه نیستند; نه اینکه جزئی از آن ها باشند و یا از آن ها خلق شده باشند.

علّامه طباطبائی نیز در تفسیر این آیه می فرماید: ظاهر آیه (وَ خَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا) این است که همسری از نوع مرد آفرید و افراد انسانی بازگشت به دو فرد همانند و مشابه دارند. واژه «مِن» در آیه، «نشویه» است; یعنی منشأ چیزی را بیان می کند. این آیه مانند آیات دیگری است که به آفرینش زن و مرد پرداخته اند; از قبیل: (وَ مِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجاً.) بنابراین، آنچه در برخی تفاسیر ذکر شده که مقصود آیه بیان این نکته است که زن از آدم مشتق شده و بعضی از آدم است، طبق برخی روایات، که خداوند همسر آدم را از دنده او آفرید، سخنی بدون دلیل است و آیه بر این مطلب دلالت ندارد. 12

از امام صادق(علیه السلام) پرسیده شد: گروهی می گویند: حوا از دنده چپ آدم آفریده شد. فرمود: خدا از این نسبت پاک و منزّه است. آیا خداوند توان نداشت برای آدم همسری بیافریند که از دنده او نباشد تا راهی برای سخن ملامتگران به دست ندهد که بگویندآدم با خودش ازدواج کرد؟ 13

 نتیجه اینکه قرآن در مقام بیان مشابهت زن و مرد در اصل و ریشه است و وحدت نوعی آن دو را بیان می کند.

اشتراک زن و مرد در هدف غایی آفرینش

برخی دیگر با استناد به آیه 189 سوره اعراف گفته اند: زن طفیلی مرد است و برای مرد خلق شده; خداوند می فرماید: (هُوَالَّذِی خَلَقَکُم مِن نَّفْس وَاحِدَة وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا لِیَسْکُنَ إِلَیْهَا.)اینان می پندارند که در آفرینش انسان، جنس مذکر محور است و چون بقای این جنس، متوقّف بر وجود جنس مؤنث است، خداوند او را نیز آفرید. در واقع، زن آفریده شد تا مردان بمانند و به کمالاتی که شایسته آنان است، برسند. زن به آن دلیل مورد توجه قرار گرفته که مقدّمه وجود مرد است و به عبارت دیگر، وجود طفیلی دارد.

در جواب، باید گفت: اولا، این آرامش یک طرفه نیست; بلکه هم برای مرد و هم برای زن چنین آرامشی وجود دارد; همان گونه که در آیه 21 سوره روم می فرماید: (وَ مِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجاً لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَ جَعَلَ بَیْنَکُم مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً.)این آیه مودّت، دوستی و رحمت طرفینی را مطرح کرده و آن را از نشانه های پرودگار دانسته است.

ثانیاً، واژه «زوج» به دو طرف (مؤنث و مذکر) اطلاق می شود، به قرینه اینکه در آیات دیگر وقتی سخن از خلقت انسان از یک نفس به میان می آید، می فرماید: (وَ خَلَقَ مِنْهَا زَوْجَها.) در واقع، واژه «زوج» در فرهنگ قرآن، هم به مرد اطلاق می شود و هم به زن.

ثالثاً، آیه در مقام این است که به انسان بگوید: ما برای سود رساندن به انسان همانندهایی آفریدیم و با استفاده از وسایل و ابزارهایی که در اختیار او قرار می دهیم آنان می توانند با همراهی یکدیگر، به تولید مثل و تکثیر نسل اقدام نمایند و به خاطر این نیاز متقابل، که در هر دو جنس مذکر و مؤنث است، هر یک میل و کششی برای حرکت به سوی دیگری دارد.

علّامه طباطبائی در المیزان می فرماید: معنای آیه (خَلَقَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجاً) این است که برای سود رساندن به شما، از جنس خودتان همانندانی آفرید; چرا که هر یک از زن و مرد به وسایلی از امر تولید مثل مجهّز است که با همراهی جنس دیگر، کارش به ثمر می رسد و با کار هر دو، تولید و تکثیر نسل به انجام می رسد. بر این اساس، هر یک نقصی دارد و به قرین خود نیازمند است، و از مجموع این دو، یک واحد تام حاصل می شود. به خاطر همین نیاز و نقص، هر کدام به سمت دیگری حرکت می کند و زمانی که وصلت حاصل گشت، آرام می گیرد; زیرا هر ناقصی به کمال خود شائق است و هر نیازمندی به چیزی که رفع نیاز کند، میل دارد. این همانند میل جنسی است که در این دو قرین نهاده شده است. 14

رابعاً، قرینه دیگر که مراد از (خَلَقَ مِنْهَا زَوْجَها) یعنی از جنس همان «نفس» همسرش را آفریده، آیات دیگری را می توان ذکر کرد که «مِن» در آن ها به کار رفته است. شبیه این آیات که «نفس» در آن ها به معنای «جنس» استعمال شده، یکی آیه 72 سوره نحل است: (وَاللّهُ جَعَلَ لَکُم مِنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجاً) و دیگری آیه 164 سوره آل عمران که می فرماید: (إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولا مِّنْ أَنفُسِهِمْ) و سوم آیه 128 سوره توبه است که می فرماید: (لَقَدْ جَاءکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنفُسِکُمْ)

بنابراین آیه مزبور و آیات شبیه آن نمی خواهند طفیلی بودن زن نسبت به مرد یا فرعی بودن او را بیان کنند و به عبارت دیگر، در صدد بیان فسلفه خلقت زن نیستند. بلکه از نوعی رابطه روحی و حیاتی زن و مراد و وابستگی آنان به یکدیگر خبر می دهند.

خلاصه آنکه زن و مرد در ذات و جوهرشان تفاوتی وجود ندارد; یعنی زنان و مردان در جوهره انسانیت و خمیرمایه رشد و کمال، تفاوتی ندارند، بلکه زن و مرد دو فرد از یک نوع هستند. علّامه طباطبائی در این زمینه می فرماید: مشاهده و تجربه حکم می کند که زن و مرد دو فرد از نوع واحد هستند; یعنی دو فرد انسانی; زیرا تمام آثاری که در مردان آشکارند، در زنان نیز پیدایند. بروز آثار یک نوع نشان دهنده تحقق خارجی آن نوع است. بلی، میان این دو صنف در آثار مشترک، شدت و ضعف وجود دارد، اما این تفاوت سبب بطلان حقیقت نوع در فرد نیست. از اینجا روشن می شود که کمالات فرعی، که برای یک صنف میسور است، برای صنف دیگر نیز دست یافتنی است; همان گونه که کمالات معنوی چنین هستند. زیباترین و جامع ترین سخنی که این مطلب را بیان می کند، این آیه قرآن است: (أَنِّی لاَ أُضِیعُ عَمَلَ عَامِل مِّنکُم مِن ذَکَر أَوْ أُنثَی بَعْضُکُم مِن بَعْض.) 15 قرآن وقتی از استعدادها و توانمندی های انسان سخن می گوید، آن ها را به صنف خاصی از مرد یا زن اختصاص نداده و همه جا از واژه «انسان»، «ناس» و واژه عام سخن استفاده کرده و هیچ استثنایی در حق زنان یا تفصیلی برای مردان قایل نشده است; همه را در جوهر انسانیت و توانمندی های انسانی یکسان تلقّی می کند. در این زمینه، می توان به موارد ذیل اشاره کرد: 1. روح الهی; 16 2. تسویه و تعدیل در خلقت; 17 3. ابزارهای ادراکی; 18 4. فطرت الهی; 19 5. حمل امانت. 20

همان گونه که از آیات شریفه قرآن استفاده می شود، در هیچ یک از این موارد در زمینه توانمندی ها، تفاوتی بین زن و مرد قایل نشده است. بنابراین، اشتراک زن و مرد در گوهر ذات انسانی و توانمندی هایی که به آن ها اشاره شد، مستلزم این است که هر یک از زن و مرد از تمامی ویژگی های انسانی که در جنس دیگر وجود دارند برخوردار باشد و هر صفتی که مرد ـ از آن حیث که انسان است (نه از حیث مذکر بودن) ـ دارا باشد زن نیز دارد و هر صفتی که زن ـ از آن حیث که انسان است (نه از حیث مؤنث بودن) ـ دارا باشد مرد نیز دارد.

با توجه به آنچه بیان شد، زن و مرد در برخورداری از گوهر انسانی مشترک، تفاوتی ندارند و دارای یک حقیقت و سرشت واحدند. با مراجعه به آیات و روایات خلقت انسان، می توان این نکات را استفاده کرد:

-  زن و مرد از یک نوعند.

-  انسانیت محور تقسیم زن و مرد است.

-  زن و مرد هر دو به طور مشترک از روح الهی برخوردارند.

-  آفرینش زنان و مردان و نسل حضرت آدم و حوا از یک جفت انسانی صورت گرفته است.

- از ویژگی های سرشتی مشترک مثل فطرت، خداشناسی، سازگاری با دین و معرفت خیر و شر اخلاقی برخوردارند.

- هر دو جنس زن و مرد به طور مشترک مورد تکریم الهی قرار گرفته اند.

-  در استعدادها و قابلیت ها، هر دو جنس زن و مرد از استعدادهای مشترکی همچون استعداد کمال یابی، جاودانگی طلبی، معرفت طلبی، فضیلیت خواهی، قرب به خدا، خلافت الهی، انحطاط و سقوط برخوردارند.

تفاوت زن و مرد در ادارک از منظر قرآن

برای اثبات تفاوت ادراکی زن و مرد، به آیه (أَوَ مَن یُنَشَّأُ فِی الْحِلْیَةِ وَ هُوَ فِی الْخِصَامِ غَیْرُ مُبِین) (زخرف: 18) (آیا کسی ]را شریک خدا قرار می دهند[ که در زر و زیور پرورش یافته و در مجادله بیانش روشن نیست)استدلال شده است.این یکی ازآیاتی است که درباره میل و علاقه شدید زن به زینت مورد استدلال و بحث واقع شده.

علّامه طباطبائی در تفسیر این آیه، می نویسد: خداوند متعال این دو صفت (پرورش در زینت و عدم توانایی بر استدلال و محاجّه) را برای زن ذکر کرده; زیرا جنس زن طبیعتاً از احساسات و عواطف سرشاری برخوردار و نیروی تعقّل او در قیاس با مرد ضعیف تر است و جنس مرد به عکس این است. از روشن ترین نشانه های عواطف سرشار زن، میل و گرایش او به زیور و زینت و عدم توانایی و ضعف او در مقام بیان دلیل و حجّت است که مبتنی بر نیروی عقلانی است. 21

وی از این آیه وابستگی زیاد زن به زیور و زینت را استفاده می کند و همین را نشانه فزونی عواطف و احساسات در زنان می داند. او ویژگی اصلی زنان را برخورداری از عواطف و احساسات سرشار و ضعف تعقّل در مقایسه با مرد دانسته و بر این باور است که دو صفت در زنان مظهر این ویژگی هستند: نخست علاقه شدید به زیور و زینت که از جمله (أَوَ مَن یُنَشَّأُ فِی الْحِلْیَةِ)استفاده می شود و دوم عدم توانایی بر بیان مقصود خویش در استدلال و برهان که جمله (وَ هُوَ فِی الْخِصَامِ غَیْرُ مُبِین) بر آن دلالت دارد. وی علت ویژگی دوم را چنین بیان می کند: «استدلال و برهان نیازمند نیروی عقلانی زیاد است که زنان در مقایسه با مردان، در این امر ضعیف ترند.»

زن نمی تواند مکنونات خویش ر ا در منازعه ها و مجادله ها بیان و اظهار کند. نه اینکه زن توان احتجاج ندارد یا نیروی استدلالش کم است، بلکه زن منطق و استدلال را به کار می گیرد، اما قدرت اظهار ندارد. آنچه باعث می شود زنان نتوانند مکنونات خود را در مقام استدلال و محاجّه بیان کنند و مانع حرف زدن آن ها می شود، شدت احساسات و عواطف آنان است. احساسات و عواطف شدید زن از ادامه سخن گفتن وی مانع می شوند. زن با شروع به سخن در مجادله، شدیداً دچار احساس شده، گریه می کند یا سخن در گلویش می ماند و توان بیان آن را ندارد. بنابراین، با این تفسیر و معنا هماهنگی خوبی بین جمله صدر (أَوَ مَن یُنَشَّأُ فِی الْحِلْیَةِ) و جمله ذیل (وَ هُوَ فِی الْخِصَامِ غَیْرُ مُبِین) برقرار می شود. در این صورت، معنای آیه این است که شما کسانی را شریک خداوند می پندارید که از احساسات و عواطف زیادی برخوردارند و قادر بر بیان مکنونات و مطالب خویش نیستند. اگر «خصام» به معنای «پیکار» باشد، معنا چنین می شود که شما کسانی را شریک خدا قرار می دهید که دارای احساسات و عواطف شدید هستند، در جنگ و کشمکش هم نمی توانند شرکت کنند; چرا که عاطفه و احساسات زیاد با کشتن و دعوا کردن، که لازمه نزاع است، سازگار نیست.

در نتیجه می توان گفت:

الف. زنان عواطف و احساسات بیشتری در مقایسه با مردان دارند.

ب. در نزاع های لفظی و فیزیکی ضعیف هستند که این از عواطف و احساسات بیشتر آنان ناشی شده است.

2. برای استدلال به فزونی درک عقلانی مردان، بسیاری از مفسّران به آیه (الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَی النِّسَاء بِمَا فَضَّلَ اللّهُ بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْض وَبِمَا أَنفَقُواْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ)(نساء: 34)، که بیانگر نقش مدیریتی مرد در خانواده است، تمسّک کرده اند. با توجه به اینکه انجام نقش مدیریتی در خانواده نیازمند نگرشی منطقی و خردمندانه به قضایا در امور زندگی است، گذاشتن چنین مسئولیتی در کانون خانواده بر عهده مرد، از رجحان نوع مردان در برخورداری از این نگرش حکایت می کند.

خلاصه آنکه مفسّران زیادی جمله (بِمَا فَضَّلَ اللّهُ بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْض)را، که بر وجود تفاوت بین زن و مرد دلالت می کند، بر همین نکته حمل نموده اند. با تکیه بر تحلیل حکم مدیریت مردان در خانواده، می توان گفت: از دیدگاه قرآن، بین زن و مرد نوعی تفاوت ادراکی وجود دارد.

در تبیین منشأ این اختلاف، برخی اصرار دارند که این تفاوت از ضعف و کاستی در قدرت ادراکی زنان ناشی می شود و برخی عوامل دیگری را در آن مؤثر می دانند.

آیت الله مصباح این تبیین را می پذیرند که تسلّط بر خود، ضبط و مهار عواطف و احساسات، شرط اول تفکر صحیح و سنجش و داوری درست است و زن در این زمینه آسیب پذیرتر و ناتوان تر است; زیرا شدت عاطفه در زنان مانعی جدّی از نگرش عقلانی به مسئله است، اما مرد چون عواطف ضعیف تری دارد، با سهولت بیشتری می تواند بر خود تسلّط یابد و با فرو نشاندن گرد و غباری که عواطف و احساسات برمی انگیزند، به روشنی و وضوح واقعیات را ببیند و از سر واقع بینی حکم و داوری کند. به تعبیر دیگر، تفکر واقع بینانه و ژرف نگرانه و درست فقط در فضای خالی از عواطف و احساسات روی می نماید. بنابراین، پیش از هر کار، باید این عوامل مزاحم را از صحنه خارج کرد. در زن، این طرد و اخراج با دشواری بسیار صورت می پذیرد و در مرد، با صعوبت کمتر. اینکه قدرت تعقّل در مرد بیشتر است ناشی از قوّت خود مرد نیست، بلکه معلول صفت دشمنان تعقّل در اوست. 22

در واقع، می توان گفت: قدرت تعقّل در هر دو جنس وجود دارد، ولی در مرد به لحاظ اینکه مانع کمتر می باشد، اقتضای تعقّل بیشتر است. مطالب به دست آمده در علوم جدید نیز این توجیه را تأیید می کنند. این علوم عوامل متعددی را در تفاوت ادراک مؤثر می دانند. از جمله این عوامل، علاقه و رغبت های شخص ادراک کننده است. 23

گرایش قوی تر زنان به امور عاطفی و احساس سبب می شود از میان محرّک های گوناگون، که در برابرشان ایجاد می شود و پدیده ادراک در واقع پاسخ گویی به آن محرّک هاست، به محرّکی پاسخ گویند که تناسب و سنخیت بیشتری با روح حساس و عاطفی شان دارد. در نتیجه، عاطفی بودن جنس مؤنث موجب می گردد کانون توجه وی به امور مناسب و همسو با عواطف جلب گردد، در حالی که مردان کمتر عاطفی اند و تأثیرگذاری این عامل در آنان ضعیف تر است. تأثیر این تفاوت، گوناگونی ادراک مرد و زن را در پی دارد.

بررسی تفاوت زن و مرد در روان شناسی

حال که پذیرفتیم تفاوت زن و مرد ناشی از تفاوت در حقیقت و سرشت آن ها نیست و از یک گوهر انسانی مشترک برخوردارند، تفاوت های متعدد زن و مرد در ابعاد گوناگون جسمانی، عاطفی و شناختی چگونه توجیه می شوند؟ این تفاوت ها مورد باور و تأکید همه دانشمندان در رشته های گوناگون و از جمله روان شناسان می باشند. حتی این تفاوت ها را در تک تک سلوهای بدنی زن و مرد جاری و ساری می دانند; مثلا، الکسیس کارل ، فیزیولوژیست و پزشک مشهور، می گوید: «اختلاف زن و مرد تنها به شکل ظاهری آن ها نیست، بلکه عمیق تر است، که از تأثیر مواد مترشّحه غدد تناسلی در خون ناشی می شود، به طوری که تک تک سلول های بدن، به ویژه سلول های سیستم عصبی زن و مرد، نشانه جنسی بر روی خود دارند.» 24

زیست شناسان بر این عقیده‌اند که زن و مرد تفاوت های بنیادی دارند. تفاوت های آن ها در درجه اول، ارثی می باشند، نه محیطی. آن ها معتقدند: هر سلول بدن زن با هر سلول بدن مرد تفاوت دارد. 25

الف. تفاوت های فیزیولوژیک

در زمینه تفاوت های تنکردی و جسمانی زن و مرد، سخن بسیار است. پزشکان، فیزیولوژیست ها و زیست شناسان تحقیقات فراوانی در این زمنیه داشته و برای هر یک از دو جنس، مقیاس ها و هنجارهای معیّن و مشخصی به دست داده اند. در این تمایزات و تفاوت ها، از دستگاه تناسلی و تولید مثل (که اساسی ترین تفاوت جسمانی بین زن و مرد است) گرفته تا طول عمر هر یک از دو جنس و دستگاه های عصبی، گوارشی، استخوان بندی و تنفس و خون مورد توجه و تحقیقات موشکافانه بسیاری متخصصان این رشته قرار گرفته اند. روان شناسان از جمله روان شناسان رشد با تکیه بر همین مبانی و یافته های زیستی انسان و تفاوت ها و تمایزات زن و مرد، به تأثیر این تفاوت ها بر رفتار انسان و به تفسیر تفاوت های رفتار عاطفی و شناختی زن و مرد پرداخته اند. در اینجا، فقط به نمونه هایی از گفته ها و یافته های فیزیولوژیست ها اشاره می شود:

1. پیچیده تر بودن دستگاه تناسلی زن نسبت به مرد، تحوّلات هورمونی و تغییرات آن در هر ماه در طول عمر زن، مسائلی همچون قاعدگی، آبستنی، زایمان، شیردهی، یائسگی را پدید می آورد و بر جسم و روان و کار و رفتار زن تأثیر می گذارد. 26

2. هورمون ها، میزان و نوع ترشّح آن ها در سوخت و ساز مواد مصرف شده توسط انسان، رشد اندام های گوناگون انسان، ایجاد حالت های هیجانی همانند پرخاشگری و حالت تهاجمی، مقاومت فرد در برابر میکروب ها، فعالیت جنسی و دیگر ابعاد جسمانی و نیز رفتاری و روانی هر یک از جنس زن و مرد تأثیرگذارند و تفاوت های بین زن و مرد را نمایان تر می کنند.

3. بر اساس آمارها، طول عمر زنان 4، 7، 8 و 10 سال بیش از مردان است و به طور متوسط، آنان حدود 7 سال بیشتر از مردان زندگی می کنند. 27

4. در جهت شناخت فیزیولوژی زن و مرد، یافته ها و هنجارهای طبیعی آزمایشگاهی قابل توجهی وجود دارند. اندازه متوسط برخی از ویژگی های خونی و هورمونی در زن و مرد متفاوت است، به گونه ای که مشاهده آنچه در بدن مرد طبیعی می نماید، در پلاسمای خون یا ادرار زن ـ مثلا ـ هشداردهنده است و می تواند نشانه نوعی اختلال یا بیماری باشد. 28

5. از نظر مغز و اعصاب نیز بین مغز زن و مرد تفاوت هایی قابل توجه وجود دارند. درباره این تفاوت ها به لحاظ سلولی، حجم و اندازه، تعامل با هورمون های بدن و کارکردها، بررسی های دقیق زیادی صورت گرفته اند.

6. از نظر استخوان بندی نیز بین زن و مرد تفاوت های زیادی بیان شده اند، به گونه ای که در پزشکی قانونی، از این تفاوت ها به جنسیت فرد پی می برند; مثلا، گفته اند: استخوان های جمجمه و لگن از نظر جنسیت، بیشترین تفاوت ها را دارند، به گونه ای که از 90 درصد افراد، تنها با بررسی جمجمه و لگن، می توان جنسیت آن ها را مشخص کرد. 29

7. همین سان، در دیگر ابعاد جسمانی همچون دستگاه ادراری، قلب و ریه و دیگر اندام های انسان نیز به تفاوت های بین دو جنس تصریح شده و از سوی محققان و دانشمندان و بخصوص فیزیولوژیست ها تحقیقات و بررسی هایی صورت گرفته اند.

ب. تفاوت در توانایی های شناختی

روان شناسان وقتی از توانایی های ذهنی و شناختی انسان سخن می گویند، به سراغ مفهوم «هوش» و کارکردهای آن می روند و به آنچه در ظاهر ادراکات آدمی، حاصل سازواره بدن، به ویژه فعالیت مغز و قشر آن است، «هوش» می گویند. هوش را می توان بخشی از فعالیت های نفس آدمی دانست که از مرحله احساس تا مرحله فعل نمود دارد. هوش قسمتی از شخصیت و عالم مشترک فکر، عقل، معلومات و دانستنی هاست و در واکنش های طبیعی اعمال عادی و کارهای ارادی نقش دارد. انسان هوشمند احساس، درک و حافظه برتری دارد و روابط بین اشیا را بهتر درمی یابد واکنش های وی بجا و متناسب هستند و در مقابل هیجانات، انفعالات و عواطف، دقیق تر، ظریف تر و مؤثرتر عمل می کند. 30

برخی هوش را ترکیبی از استعداد عددی (روابط و مسائل ریاضی)، آمادگی روانی ـ کلامی (حضور ذهن و کاربرد هر سخن در جای خود)، درک معانی (نقلی، عقلی، فلسفی و علمی)، حافظه، استدلال، فهم روابط فضایی و سرعت ادراک دانسته اند. بعضی نیز تعاریف دیگری از آن ارائه داده اند.

هوش به دو نوع «نظری» و «عملی» تقسیم می شود. «هوش نظری» برای شناخت روابط و واقعیت ها به کار می رود و در میان نوابغ و فلاسفه و هنرمندان به صورت نمایان دیده می شود. «هوش عملی» شناخت محیط زندگی و سازگاری آن است.

رابطه هوش با جنسیت

از جمله مسائلی که همیشه مورد توجه روان شناسان بوده، این است که آیا هوش با جنسیت ارتباط دارد؟ در صورت ارتباط، میزان هوش در کدام یک از دو جنس بیشتر است؟ با آنکه تحقیقات کمّی و کیفی زیادی در این باره صورت گرفته، ولی به لحاظ پیچیدگی موضوع، پاسخ قطعی حاصل نشده و نتیجه بررسی ها از حد فرضیه فراتر نرفته است. در زمینه رابطه بین هوش و جنسیت، سه نظریه وجود دارند:

1- عدم تفاوت هوش بین زن و مرد

در این دیدگاه، ادعا شده که بهره هوشی کلی زنان و مردان تا حد زیادی مشابه و یکسان است. از تفاوت اندک برتری هوشی پسران بر دختران نیز می توان چشم پوشید; زیرا این تفاوت از شرایط محیطی و عوامل اجتماعی ناشی می شود. 31

2- فقدان رشد عقلی در زنان

برخی در زمینه کاستی مغز و توان هوشی زن، به افراط گراییده و گفته اند. «زنان مغز ندارند; اگر سر کوچکشان را پر کنیم، از کار می افتد. شناخت های فکری برای زن به بهای از دست دادن ویژگی های زنانه ارزشمند پدید می آید. زنان با هوش نازا هستند و همه ناظران تأیید می کنند که زنان با هوش صفات و حالات مردانه دارند.» 32

عدم رشد عقلی در برخی اندیشه ها، از بزرگ ترین نقطه ضعف های شخصیت زن به حساب آمده است; امری که به نااستواری و غیرقابل اعتماد بودن شخصیت وی می انجامد و سبب می شود دیر یا زود نتواند معنویات و کمالاتی را که به دست می آورد، نگاه دارد و در اثر دخالت های عاطفی، عقل از مسیر خودش انحراف یابد. 33

از نظر دکتر پل زولیوس موبیئوس ، ناتوانی ذهنی یا ضعف فکر زن نه فقط واقعیت، بلکه ضرورت است و نه تنها مواهب فکری زن از مرد کمتر است، بلکه آن ها را بسیار سریع تر از دست می دهد. سر زن کوچک تر از سر مرد است و سر کوچک به طور طبیعی مغز کوچک را در خود جای می دهد. ضعف فکری او را از استدلال دور می کند. 34

در نظر اگوست کنت ، «مرد برای اندیشیدن ساخته شده است و زن برای دوست داشتن.» 35

از نظر روسو، تقریباً تمام دخترها خواندن و نوشتن را با اکراه می آموزند، اما کاربرد سوزن را همیشه داوطلبانه یاد می گیرند. هیچ هنری را نه دوست دارند و نه یاد می گیرند و هیچ نبوغی هم ندارند. 36

از دیدگاه پرودون ، زن حد وسط میان مرد و دنیای حیوانی است و به خودی خود، علت وجودی ندارد. او زمانی که هوش خود را به کار گیرد، زشت و دیوانه می شود. 37

پل بروکا می گوید: نباید از نظر دور داشت که زن به طور متوسط، کم عقل تر و کم هوش تر از مرد است، و ممکن است درباره این تفاوت مبالغه شده باشد، اما در هر حال تفاوتی واقعی است. بنابراین، می توان فرض کرد که کوچکی مغز زن در عین حال، تابع کهتری جسمانی و کهتری فکری اوست. 38

ژرژ ساند ، که خود زن است، زن را به طور ذاتی احمق می داند، و لامند آن را مجسمه زنده حماقت به حساب می آورد. 39

ایپولیت تن می گوید: اگر استدلال، اندیشه و هوش را در اختیار زن بگذاریم مثل آن است که چاقویی را به دست بچه بدهیم. 40

 3- تفاوت در توانمندی های هوشی

این دیدگاه عامل جنسیت را در توانمندی های هوشی مؤثر می داند و به امتیازات نسبی و برتر هریک از دو جنس در عوامل هوشی اشاره می کند و آن ها را ناشی از عوامل زیستی و هورمونی و مسائل وراثتی و امور طبیعی مانند دیگر تفاوت های موجود بین زن و مرد می انگارد و ضمن آنکه محیط و عوامل اجتماعی و فرهنگی را در بروز استعدادها مؤثر می شمارد، بر نقش مسائل فیزیولوژی، به ویژه هورمونی، تأکید میورزد. در این زمینه از نتایج برخی تحقیقات نیز کمک گرفته اند:

الف. جمجمه زنان و کودکان نازک تر از مردان است و حجمی حدود 10 درصد کمتر از جمجمه مردان دارد. اندازه مغز زنان کوچک تر و وزن آن سبک تر است. در عین حال، اگر از ارتباط بین اندازه مغز و هوش سؤال شود، با یافته های کنونی نمی توان پاسخ قطعی داد، هرچند گفته شده: ضریب همبستگی بین حجم مغز و بهره هوشی بین10تا30درصداست. 41

ب. بر اساس یک فرضیه، میزان هوش بر اثر ساختمان سلولی و شیمیایی مغز افراد متفاوت است. تحقیقات نیز نشان داده اند که لایه خارجی مغز نقش مهمی را در هیجان آدمی بر عهده دارد و چون در این پدیده روانی، زن و مرد متفاوتند و هیجانات در زن نمود بیشتری نشان می دهند، می توان دریافت که دو جنس از این نظر، تفاوت هایی دارند. بدین سان، برخی از تفاوت های درونی مغز بین دو جنس آشکار می شوند و اگر توجه شود میزان هوش با چین خوردگی های سطح خارجی مغز مرتبط است و نقش جنسیتی را نمی توان در آن نادیده گرفت. 42

ج. درباره توانایی ها و مهارت های کلامی نیز باور غالب آن است که دختران برتری اندکی بر پسران در این زمینه دارند. 43 در مرحله کودکی، دختران از پسران نسبت به تعداد یادگیری نخستین کلمات و ساختن جمله ها و ادای رسا و روشن آن ها، میزان استفاده از کلمات، حفظ خزانه لغات، خواندن و خلّاقیت کلامی، نوشتن و هجّی کردن و نکات گرامری برتر به نظر می رسند. آزمون های مربوط به کاربرد زبان و مهارت های کلامی این مطلب را تأیید می کنند. 44

مخفی نماند گروهی نیز با توجه به تحقیقات اخیر نظر داده اند که تفاوت در توانایی های کلامی بین دختران و پسران در مقایسه با سه دهه گذشته کمتر شده است. از این مطلب، می توان نتیجه گرفت که ممکن است این تفاوت از عوامل محیطی و زمینه های فرهنگی ناشی شود.

این نکته مهم نیز قابل توجه است که برتری زنان در توانایی های کلامی از حد سیّالی کلام فراتر نمی رود و در درک کلامی و استدلال به آن (مانند قیاس کردن) دختران بر پسران برتری ندارند. در آزمون های غیرکلامی، تفاوت چشمگیری میان دختر و پسر بروز می یابد. این تفاوت همواره (بجز آزمون رمزنویسی) به نفع پسرهاست. 45

د. در تفاوت زن و مرد در هوش کلی، گفته شده: گرچه برخی نمره هوش بهر زنان و مردان را تا حد زیادی مشابه دانسته و گفته اند: شواهد مبنی بر اینکه از نظر هوش کلی، یکی از دو جنس بر دیگری برتری داشته باشد، یافت نشده است و نابرابری های خاصی در بعضی از عوامل، یکدیگر را خنثا و تعدیل می کنند، اما پیداست که بعضی از استعدادهای خاص در یکی از دو جنس قوی تر و رشد یافته تر از دیگری است. 46

«هوش کلی» همان عوامل هوش است که از مجموعه آزمون های کلامی و غیر کلامی به دست می آید و توانایی عددی، روانی، کلامی، حافظه، استدلال، درک روابط فضایی و سرعت ادراک را شامل می شود. 47

پسران به طور نسبی در تجسّم فضایی، استعدادمکانیکی،استدلال های ریاضی و منطقی بر دختران برتری دارند. برتری دختران نیز بر اساس گزارش ها در عوامل زیباشناسی (اشکال، رنگ ها، تصاویر)، توانایی های کلامی (تعریف کلمات) مهارت های یدی (دکمه کردن، نخ کردن) مورد تأیید است. 48

با توجه به این اظهارنظرها و این مطلب که تفاوت های فردی در هوش آشکارند و اشخاص گوناگون بهره های هوشی متفاوت دارند، برخی در تصوّر و تصویر کردن قوی هستند و استعداد بعضی برای یادگیری زبان زیاد است; همچنین دسته ای از افراد حافظه قوی دارند و می توانند واقعیت های مرتبط به همه چیز را در نظر بگیرند. نیز هوش تحت تأثیر عامل وراثت است و ژن های متعدد به میزان زیاد، آن را مشخص می کنند. حتی گفته شده است: هورمون های فرد در آغاز، رشد هوش را آسان می سازند و تجویز آندروژن ها به افرادی که از نظر وراثت ماده اند، بهره هوشی آن ها را به میزان قابل توجهی از بهره هوشی میانگین افراد ماده طبیعی بالا می برد. این موضوع ما را به این گفته دیوید وکسلر نزدیک می کند که گفته است «یافته های ما نوید همان چیزی است که شاعران و داستان نویسان غالباً ادعا کرده اند و مردم عامی مدت هاست معتقدند، و آن این است که مردها نه تنها رفتاری متفاوت با زنان دارند، بلکه به صورتی متفاوت می اندیشند.» 49

تفاوت توانایی های شناختی در طبقه بندی بلوم

به دلیل آنکه توانایی های عقلی به مقدار زیادی با توانایی های شناختی مربوط می شوند و زنان و مردان در توانایی های شناختی با یکدیگر متفاوتند، برای تبیین، بجاست بیشتر این موضوع با تأکید بر طبقه بندی شناختی بلوم مورد توجه قرار گیرد.

بلوم اهداف تعلیم و تربیت و یادگیری را به سه حیطه «شناختی»، «عاطفی» و «عملکردی» تقسیم کرد. حیطه شناختی را نیز به شش طبقه تقسیم نمود که عبارتند از:

الف. دانش: شامل یادآوری (بازخوانی بازشناسی) امور جزئی و کلی که این سطح مربوط به حافظه است. تحقیقات نشان می دهند که زنان از حافظه قدیمی قدرتمندی برخوردارند و حافظه آنان دقیق و سریع است. خانم ها تمام جزئیات و ظرایف را درک می کنند و از هر 100 محرّک، 90 محرّک را دریافت می کنند و به حافظه می سپارند، در حالی که تعداد محرّک هایی که مردان دریافت می کنند کمتر است. از این رو، دختران در دروس حفظ کردنی قوی تر و موفق تر از پسران هستند و پسران در دروس ریاضی قوی ترند.

ب. فهم: درک مطالب به گونه ای که هدف اصلی مطلب موردنظر را بیابند و بفهمند، فهم است. از عوامل مؤثر در فهم بهتر، دانش، گذراندن تحصیلات دانشگاهی، سن و سال و موقعیت های طبیعی مناسب است. زنان در مقایسه با مردان، از نظر فهم سرعت کمتری دارند و شاید علت اینکه عمدتاً افراد برتر کنکور آقایان هستند، همین سرعت آنان در فهم است.

ج. به کاربستن: نسبت به فهم سطحی، به کار بستن پیچیده تر است و فرد باید در این قسمت، مفاهیم انتزاعی را در در زمینه های عینی به کار برد. به دلیل آنکه زنان تفکر انتزاعی گسترده تری نسبت به مردان دارند و اجرای این تفکر بسیار ریز و جزئی است و مردان کلیات هر موضوعی را درک می کنند، مردان به وقت کمتری برای پردازش نیاز دارند. به همین دلیل، سرعت تصمیم گیر آن ها سریع تر است. به هر حال، مردان به خاطر سرعت در پردازش اطلاعات و درک کلی مطالب، از سرعت بیشتری در کاربرد (به کار بستن) برخوردار هستند، ولی سرعت زنان در این زمینه کمتر و دقتشان بیشتر است.

د. تحلیل یا تجزیه: در این مرحله، فرد یک مطلب را شکسته و به اجزای کوچک یا عناصر تشکیل دهنده آن تقسیم می کند. این مرحله نیاز به تمرکز زیاد دارد; زیرا هر جزئی باید به نحوی منطقی با کل در ارتباط باشد. در مرحله «تجزیه و تحلیل»، در نگاه اول به نظر می رسد مردان از دیدگاه متمرکز برخوردار بوده، قوی تر از زنان باشند; زیرا زنان جزئی نگرند، اما در فرایند تحلیل، کارشناسان بر این باورند که مطالعه جزئیات بدون در نظر گرفتن رابطه آن ها با همدیگر و با کل، موجب پریشانی فکر خواهد شد، در حالی که مطالعه از کل به جزء قدرت تجزیه و تحلیل را افزایش می دهد. بنابراین، شاید بتوان گفت: در این مورد زنان از مردان قوی ترند; زیرا زنان هوشیاری با حواس باز دارند و مردان هوشیاری با حواس متمرکز و از این رو، کمتر قادر به ایجاد تناسب اجزای یک کل هستند.

هـ . ترکیب: عناصر و اجزای یک کل یکپارچه را کنار هم گذاشتن و طرح جدیدی تولید کردن ترکیب است; همان فعالیت ذهنی که به آفرینندگی یا «خلّاقیت» معروف است. قدرت خلّاق زنان به طور قابل ملاحظه ای ضعیف تر و محدودتر از مردان است. توجه به محیط آموزشی و شیوه زندگی و فرهنگ حاکم بر جامعه در بروز خلّاقیت نقش دارند. خلّاقیت مردان بیش از زنان است و در این زمینه، مردان استعداد ذاتی دارند. حتی در خلّاقیت های ادبی نیز مردان درخشان تر از زنان هستند.

و. ارزشیابی: این، مرحله داوری نتیجه گیری و قضاوت است. به دلیل آنکه زنان تفکر جزئی گرا دارند، در مرحله ارزشیابی موفقیت کمتری نسبت به مردان دارند. آن ها برای استنتاج به سرعت انتقال و اطلاعات نیاز دارند، و چون در این زمینه دچار نقص و مشکل هستند، در نتیجه گیری نیز با مشکل مواجه خواهند شد. زنان در جزئیات زندگی فرو می روند و به آن ها بها می دهند و کمتر به مرحله تفکر فیلسوفانه می رسند.

نتیجه‌گیری

در یک جمع بندی کلی می توان گفت: در ماهیت و سرشت وجودی تفاوتی بین زن و مرد وجود ندارد و هر دو از گوهر انسانی مشترکی برخوردار هستند. همچنین زن و مرد در هدف غایی آفرینش، اشتراک دارند نه آنکه یک جنس محور اصلی هستی باشد و جنس دیگر فرعی و یا طفیلی و هیچ کدام مقدّمه وجود دیگری نیست. هرچند با استناد به برخی متون دینی می توان گفت: زنان عواطف و احساسات بیشتری در مقایسه با مردان دارند و ثانیاً، از آنجا که نقش مدیریت در خانواده نیازمند اِعمال و نگرش منطقی و خردمندانه نسبت به قضایا در زندگی است، گذاشتن مسئولیت مدیریت خانواده به عهده مرد نشانه رجحان نوع مردان در برخورداری از این نگرش است. و در نتیجه می توان به نوعی تفاوت ادراکی بین زن و مرد قائل شد. و البته این تفاوت ناشی از قوّت خود مرد نیست بلکه معلول صفت تعقل در اوست. به عبارت دیگر، در هر دو قدرت تعقل وجود دارد ولی در مرد مانع ها کمتر است و اقتضای تعقل بیشتر است. در روان شناسی نیز این تفاوت را می توان با مراجعه به توانایی های شناختی که بلوم مطرح کرده است مورد تأیید و تأکید قرار داد..

 محمّدرضا احمدی

منابع:

1 ـ مرتضی مطهّری، نظام حقوق زن در اسلام ، تهران، صدرا، ص 175

2 ـ ثریا مکنون و مریم صانع پور، بررسی تاریخ منزلت زن از دیدگاه اسلام و تطبیق الگوی صدر اسلام با جامعه کنونی ، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1374، ص 21 به نقل از: تورات.

Femanism- 3

4 و 5 ـ مرتضی مطهری، پیشین، ص 181.

6 ـ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان ، ج 3، ص 8.

7 ـ فخر رازی، تفسیر کبیر ، ج 4، ص 160.

8 ـ بقره: 30.

9 ـ حجر: 28ـ31.

10 ـ یس: 6.

11 ـ بقره: 34 و 35.

12 ـ سید محمّدحسین طباطبائی، المیزان ، قم، جامعه مدرسین، ج 4، ص 136.

13 ـ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعه ، انتشارات آل البیت، ج 30، ص 352.

14 ـ سید محمّدحسین طباطبائی، پیشین، قم، دارالکتب الاسلامیه ج 16، ص 173.

15 ـ همان، ج 4، ص 89.

16 ـ «فاذا سویته و نفخت فیه من روحی فقعوا له ساجدین» (حجر: 28)

17 ـ «لقد خلقنا الانسان فی احسن التقویم.»

18 ـ «هوالذی انشألکم السمع و الابصار و الافئده قلیلا ما تشکرون.» (مؤمنون: 78 )

19 ـ «فاقم وجهک للدین حنیفاً فطرة التی فطر الناس علیها» (روم: 30)

20 ـ «انا عرضنا الامانة علی السموات و الارض و الجبال فابین ان یحملنها و اشفق منها فحملها الانسان.» (احزاب: 72)

21 ـ سید محمّدحسین طباطبائی، پیشین، ج 18، ص 90.

22 ـ محمّدتقی مصباح، معارف قرآن ، بخش حقوق، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1378، ص 92و93.

23 ـ استیفن پی رابینز، مدیریت رفتار سازمانی ، ج 1، ص 203 و 204.

24 ـ الکسیس کارل، انسان موجود ناشناخته ، ترجمه پ، ص 100.

25 ـ سیامک خدارحیمی و دیگران، روان شناسی زن ، انتشارات مردمک، 1377، ص 4.

26 ـ آسیموف آیزاک، اسرار مغز آدمی ، ترجمه محمود بهزاد، تهران، علمی و فرهنگی، 1372، ص 118.

27 ـ سیدهادی حسینی، کتاب زن ، تهران، امیرکبیر، 1381، ص 107.

28 ـ همان، ص 126.

29 ـ گان کریستین، استخوان شناسی و مفصل شناسی ، ترجمه صوفیا نقدی، انتشارات نخل، 1375، ص 4.

30 ـ جمعی از مؤلفان، شناخت و سنجش هوش و استعداد تحصیلی ، انتشارات دکتر فاطمی، 1361، ص 7.

31 ـ پیره روژه، روان شناسی اختلافی زن و مرد ، ترجمه حسین سروری، انتشارات جانزاده، 1370، ص 107.

32و33ـ سیدهادی حسینی، پیشین، ص 216.

34 ـ گری بنوات، زنان از دید مردان ، ترجمه محمّدجعفر پوینده، تهران، جام، 1377، ص 98.

35 ـ همان، ص 81.

36 ـ همان، ص 76.

37 ـ سید هادی حسینی، پیشین.

38 و 39و40ـ همان، ص 217.

41 ـ کالات جیمز، روان شناسی فیزیولوژیک ، ترجمه اسماعیل بیابان گرد، انتشارات دانشگاه شاهد، ص 48.

42 ـ جمعی از مؤلفان، شناخت و سنجش هوش و استعداد تحصیلی ، 1361، ص 15.

43 ـ پیره روژه، روان شناسی اختلافی زن و مرد ، ترجمه حسین سروری، ص 50.

44 ـ سیدهادی حسینی، پیشین، ص 230.

45 ـ سیامک خدارحیمی، روان شناسی زنان ، انتشارات مردمک، 1377، ص 140.

46 ـ پیره روژه، روان شناسی اختلاف زن و مرد ، ص 104.

47 ـ ال. مان نرمال، اصول روان شناسی ، ترجمه و اقتباس محمود ساعتچی، چ سیزدهم، تهران، امیرکبیر، 1375، ج 1، ص 261.

48 ـ پیره روژه، روان شناسی اختلافی زن و مرد ، ص 49.

49 ـ سیدهادی حسینی، کتاب زن ، ص 235 به نقل از: آیا به راستی مردان از زنان برترند.

روابط دختر و پسر

حضور دختر و پسر در اجتماع، با اختلاط دختر و پسر، یکی نیست.

علی رغم این که افراد ناآشنا به مبانی دینی، اسلام را بدان متهم می کنند که مخالف حضور دختران در اجتماع است، احادیث صریحی داریم که طالب علم و دانش و فراگیرنده آن، چه دختر و چه پسر، محبوب خدایند و برای کسب دانش و کارهای مفید اجتماعی، دختران و پسران می توانند با حفظ پوشش و عفاف، به راحتی در جامعه ظاهر شوند و به انجام وظیفه بپردازند.

حضور دختر و پسر در اجتماع، با اختلاط دختر و پسر، یکی نیست. روابط اجتماعی به سبکی که دنیای غربْ آن را پذیرفته است و رواج می دهد، اختلاط دختر و پسر است و پیامدهای زیانبار آن را نیز می بیند و به روی خود نمی آورد.

اسلام با اختلاط دختر و پسر مخالف است، نه با شرکت دختر و پسر در مجامع عمومی و علمی با حفظ حریم. آنچه در جامعه اسلامی مذموم است، روابط ناصحیح دختر و پسر در جامعه است، نه حضور فعّال آنها در اجتماع.

از زمان رسول اکرم(ص)، در جامعه مسلمین، غالباً سنّت جاری بر این بوده که حضور دختران و پسران و زنان و مردان در جامعه، با صیانت از قلمروهای شخصی و توأم با پاک دامنی و بزرگ مَنشی باشد. دختران و پسران و زنان و مردان، هیچ گاه از مجالس و محافل عمومی و مساجد، منع نمی شده اند ؛ ولی همیشه حفظ «حریم» و «حرمت» و «کرامت» و «عفاف»، به عنوان یک اصل در جامعه حکومت کرده و رعایت شده است. رفت و آمد دختران و پسران در مجامع و محافل عمومی و مساجد و حتی کوچه و خیابان و بازار و... به طور مختلط و دوش به دوش نبوده است. روشی که همچنان فرهنگ غالب بر جوامع اسلامی است و به وضوح، با فرهنگ غربی متفاوت است.

آزادی دختر و پسر

اسلام به اهمیت و ارزش فوق العاده پاکی و سلامت شخصیّت دختر و پسر و لزوم رعایت حقوق فرد و جامعه در ارتباطها ، نگاه ها، شنیدن ها و مکالمات مستمر تأکید دارد و به هیچ عنوان راضی نمی شود که حریم قُدسی دختر، خدشه بردارد یا پسر از دایره عفت و پاکی خارج شود. امّا دنیای امروز، تحت تأثیر فرهنگ غربی، به نام آزادی (و صریح تر بگویم: «آزادی روابط»)، روح پاک جوانان دختر و پسر را سرگردان و گرفتار هیجانات بیهوده می کند. آزادی مورد نظر هم به جای این که به شکفتن استعدادها و خلاقیت ها کمک کند، موجب هدر رفتن نیروها و استعدادهای شاداب جوانی شده و جوانان را از دایره زندگی و اندیشه متعادل، خارج ساخته است.

دختری که از آغوش خانواده بیرون می آید، به کجا روی بیاورد که به دام سودجویانی که عواطف پاک و دل ساده و آرزوهای انسانی او را به بازی می گیرند، نیفتد و سرنوشت و شخصیّت و سلامتی اش به خطر نیفتد؟

برخی از سنّت ها و آداب اجتماعی ما که جوانان را از اجتماعی شدن، ارتقای شخصیت علمی - فرهنگی و انتخاب گروه همسالان همفکر و همسر مناسب بازداشته اند، نه دینی و نه منطقی اند ؛ امّا در عین حال، کنار گذاشتن تمامی سنّت ها و پذیرش بی قید و شرط فرهنگ حاکم بر جهان پیشرفته نیز رفتار عاقلانه ای به نظر نمی رسد.

فرهنگ غربی، خواسته یا ناخواسته، به نام آزادی و در راه رسیدن به آن، فضای جامعه را ناامن و کانون خانواده را متزلزل نموده است. در

چنین فضایی، هیجانات کاذب و عطش کامجویی ها، فرصت اندیشیدن و خلوت معنوی و لذّت رفتارهای اخلاقی و خویشتنداری های عفیفانه را از انسان گرفته است.

در جهان به اصطلاح «آزاد»، علاقه واقعی جوانان به علم و دانش، هر روز، کم تر می شود و جوانان به کار و حرفه، رغبت نشان نمی دهند و از رعایت قوانین و مقررات اجتماعی و انسانی فراری شده اند.

در این جوامع، بر اثر بی بندوباری ها و تلاش های دائمی شهروندان برای رسیدن به منافع و رفاه بیشتر و نادیده انگاشتن حریم های انسانی و پیام های انبیا، هر روز، جنایات تازه ای در شرف تکوین است، که عشق های دروغین خیابانی و دوستی ها و ارتباطهای کوچه وبازاری، تنها نقطه های آغاز شمرده می شوند.

در جوامع غربی و مقلّد غرب، نسل جوان، هدف بیشترین تبلیغات رسانه ای برای مصرف بیشتر محصولات تجاری اند (لباس های مُدِ روز وماه و سال، لوازم آرایش و خودآرایی، خوردنی های جدید، نوشیدنی های تازه، فیلم ها و آوازهای سبُک یا غیر اخلاقی، موادّ انرژی زا و توهّم زا و...) بدون آن که فرصت انتخاب داشته باشند و یا بتوانند آگاهانه از حلقه و گردونه ای که درونش قرارگرفته اند، خارج شوند.

در جامعه ای که به هیچ اصل اخلاقی یا آرمان غیر مادّی پایبند نیست، همگان قربانی اند، مگر آن که به شکارچی تبدیل شوند. بدین ترتیب، روشن است که روابط آزاد، لازمه اقتصاد آزاد است. برای این که همیشه در جهان، حرف اوّل را در تولید بزنند، باید جهانیان را به مصرف کنندگان دائمی محصولات ارزشمند یا بی ارزش خود تبدیل کنند و شکسته شدن حریم ها (حریم خانه، حریم خانواده، حریم شخصی، حریم سنّت های اخلاقی و ملّی و...)، گام نخست در ترویج محصولات و تربیت نسل تخدیر شده و مصرف کننده است. نسلی که در گام بعدی، چه نظامی باشد و چه نباشد، به عنوان سرباز غرب و فرهنگ غربی، در برابر تمام آنها که استقلال و عزت خود را پاس می دارند، خواهد جنگید!

اکنون بنگرید که در جوامع غربی و کشورهای تحت نفوذ آنان، الگوهای دخترها و پسرها، چه کسانی هستند؟ آیا افراد عالم و دانشمند و متفکّر و هنرمند واقعی اند یا هنرپیشه های جلف و فاقد ابتکار و بی اندیشه ای که تنها ظاهری جذّاب دارند؟ آیا این روند، سقوط اخلاقی و دلیل انحطاط و موجبِ سرگردانی و بدبختی نسل جوان دختر و پسر یک جامعه نیست؟ آیا متفکّران و مربّیان بزرگ غرب در دهه ها و سَده های گذشته، با آن همه مبارزات پیگیر و تحمّل آن همه رنج، چنین فضای فرهنگ سوز و مادّیت زده ای را آرزو کرده بودند؟ و آیا شایسته است که ما به جای تصحیح و ارتقای فرهنگ خویش، خود را به چنین فضای وهْم آلودی بسپریم؟

حریم

جامعه دینی، در روابط اجتماعی خود، توجهی ویژه به حصار عفاف و حریم شخصی دختر و پسر دارد. روش اسلام، این است که انسان، معتدل و متعادل زندگی کند و از هر افراط یا تفریطی به دور باشد. خداوند نیز مسلمانان را «امت متعادل» می نامد (1)

. و افراد اجتماع را به روش صحیح زندگی فرامی خواند و در مقرّرات خود، همه جنبه های نیاز دختر و پسر را در نظر می گیرد. از جمله، دختران را تا حدودی که منجر به زیان دیدن و انحراف آنها نشود، از شرکت در اجتماع، نهی نمی کند.

رسول خدا(ص) به برخی از زنان اجازه می دادند که حتی در

جنگ ها برای امداد و کمک به مجروحان و سربازان، شرکت کنند و در تاریخ اسلام، نمونه های بسیاری برای مشارکت زنان و دختران در فعالیت های اجتماعی ذکر شده است. روشن است که رعایت حریم ها از سوی زنان و مردان، تضمین لازم برای دوام چنین مشارکتی است و حضور زنان و دختران در فضاهای عمومی یک جامعه، مشروط به صلاحیت اخلاقی و متانت مردان و پسران آن جامعه است.

روابط آزاد

اسلام به خطراتِ ناشی از روابط به اصطلاح «آزاد» دختر و پسر کاملاً آگاه است و نهایت مراقبت را در روابط و برخوردهای دختران و پسران دارد، تا حدی که منجر به انحراف و فساد نشود و طرفدار مشارکت دختران و پسران در جامعه به شکل معقول و با حفظ حریم است.

اسلام، در عین این که اجازه شرکت در محافل، مدارس، دانشگاه ها، مساجد و... را به جوانان دختر و پسر می دهد، دستور می دهد که به صورت مختلط نباشد و محلّ نشست و برخاست ها از یکدیگر جدا باشد.

پیامبر اکرم (ص) در زمان زندگی خویش دستور دادند که درِ ورودی زنان به مسجد از درِ ورودی مردان، جدا باشد. و نیز نقل شده است که پیامبر اکرم (ص) آن زمان که مسجدشان یک در داشت، فرمودند که شب هنگام که نماز تمام می شود، نخست خانم ها از مسجد خارج شوند و بعد، مردها. پس می بینیم که در روزگار پیامبر(ص) نیز زنان در کنار مردان، در صحنه های اجتماعی از جمله مساجد، و حتّی ساعتی از شب گذشته، حضور دارند ؛ امّا عمداً از زمینه های پیدایش کشش های جنسی، تا نهایت ممکن، کاسته می شود.

راهنمایی هایی که در احادیث و آیات برای حریم گرفتن دختر از پسر و زن از مرد در ارتباطات و روابط اجتماعی بیان شده است، بیانگر این حقیقت است که از نظر روانی - تربیتی، رها کردن دختر و پسر در فضای جذّابیت و کشش متقابل در مناسبات و روابط، سخت زیانبار است و بلکه پُل یا گردنه ای است که پهلوان ها نیز در آن می لغزند. با این مبنا، دعوت به روابط آزادتر و کسب تجربه از خلال آنها، خدمتی به جوانان محسوب نمی شود ؛ بلکه آنها را از رسیدن به آرامش و ثبات از طریق تشکیل خانواده و وفاداری به آن، دورتر می سازد.

آنچه که اسلام به صورت یک توصیه اخلاقی در مورد جامعه مدنی ابراز می دارد، این است که اجتماع مدنی، تا حدّ ممکن، غیر مختلط باشد. در مدینة النبی شرایطی فراهم گردید که روح آدم ها بال و پر گرفت و جوانان در جوّی سرشار از آگاهی و مسئولیّت، با داشتن فرصت انتخاب و حقّ ارضای طبیعی و کنترل غرایز، رشد کردند و خویشتنداری و عفاف، زمینه ساز ظهور چهره های فکری و معنوی برجسته ای در میان آنان گردید.

در شرایط مساعد فکری - معنوی که حریم دختر و پسر رعایت شود و جوان، مجال اندیشیدن و انگیزه و امکان به کمال رسیدن داشته باشد، گل های زیبایی همچون یوسف(ع) و مریم(ع) می رویند؛ امّا در جوامع به اصطلاح «آزاد»، به خاطر همه جایی شدن کشش ها و انگیزش های جنسی و خروج روابط جنسی از حریم خانواده (یعنی نظام اخلاقی ارضای این غریزه)، ما کم تر شاهد ظهور چهره های خویشتندار و پاکدامن هستیم.

چه لزومی دارد که در جامعه و محافل آموزشی و دانشگاهی و اجتماعات عمومی و در جریان فعالیت ها و تلاش های فردی و اجتماعی، دختران و پسران، به اصطلاح: «دوش به دوش» (یعنی عملاً با تداخل حریم های شخصی)، فعالیت های خود را انجام دهند؟ آیا اگر همین تلاش ها با حفظ حدّ اقلّی از فاصله انجام پذیرد، نقصی در کار و اُفتی در فعالیت ها حاصل می شود؟

این یک واقعیّت است که در جریان فعالیت های اجتماعی، تداخل قلمروهای شخصی دو جنس، آنها را از کار و تولید و فعالیت، باز می دارد. و این، در مورد جوانان، بیشتر صادق است ؛ چرا که در میان آنها به خاطر قوی تر بودن غریزه و سرعت هیجان، خیلی زود، پای جنسیّت به عرصه کار و تولید و تلاش فکری، باز می شود ؛ چیزی که در جمع زنان و مردان دارای خانواده و پایبند به آن، کم تر و دیرتر اتّفاق می افتد.

نگاهی گذرا به پژوهش های روان شناسی - تربیتی و بولتن های «روان شناسی کار» و آنچه هم اکنون در کارخانجات و مدارس و متروهای اروپا و ژاپن و... در حال فراگیر شدن است (یعنی فاصله گذاری مناسب میان دو جنس، بر اساس خواست خود آنها و حتّی به مقدار پیشنهادی خودشان)، تأییدی بر مدّعای ماست.

معیارهای اخلاقی برای معاشرت

الف) در نگاه

رسول اکرم (ص) به حضرت علی(ع) فرمود: «ای علی! نگاه اوّل، برای توست چرا که ابزار شناخت است؛ امّا نگاه دوم به زیان توست». (2)

حقیقتْ این است که در مناسبات و روابط اجتماعیِ دختر و پسر، پیشنهاد دین و اصل اخلاقی، ترک نگاه های شهوانی دختر و پسر به یکدیگر و پرهیز از لذّتجویی های بی ضابطه و بازی کردن با عواطف یکدیگر است.

جوانی که چشمش به جنس مخالف می افتد و احیاناً از وی خوشش می آید، می خواهد که برای بار دوم نیز به وی نگاه کند و لذّت ببرد. نوبت اوّل، چون نگاه و تلذُّذ غیر عمدی است، مانعی ندارد ؛ ولی نوبت دوم، چون به قصد لذّت بردن از دیگری و بهره جویی از سرمایه دیگری است ، جایز نیست.

امام صادق(ع) فرمود: «نگاه کردن به نامحرم، تیری زهرآگین است که از ناحیه شیطان پرتاب می شود».(3)

و «چه بسیارند نگاه های کوتاه و لذّت های زودگذری که بعدها حسرت ها و تأسّف های طولانی درپی خواهند داشت!». (4)

با همه این مرزبندی ها و سفارش های خیرخواهانه، در اسلام، نگاه کردن دختر و پسر به یکدیگر و گفتگوی آنها، چنانچه به قصد خواستگاری و ازدواج (یعنی رفتن به سمت تشکیل کانون خانواده و رسیدن به ثبات و آرامش) باشد، مانعی ندارد.

ب) در پوشش

پوششی که اسلام برای دخترها مقرّر کرده است، بدین منظور نیست که جلوی فعالیت های اجتماعی آنان را بگیرد و از خانه بیرون نروند. پوشش دخترها در اسلام، این است که دختر در معاشرت خود با پسران، بدن خود را (بجز صورت و دست ها) بپوشاند و به جلوه گری و خودنمایی نپردازد.

حقیقت، این است که در مسئله پوشش که در روابط دختران و پسران در جامعه به عنوان یک عامل مؤثّر مطرح است، یک پرسش جدّی پیش روی ماست: آیا برای خودِ دختر، بهتر است که پوشیده (به معنای واقعی آن) در اجتماعْ ظاهر شود، یا نیمه عریان؟ آیا با توجه به احساسات و کششی که دختر و پسر به یکدیگر دارند و با آسیب پذیری جدّی عاطفی و محدود بودن قدرت طبیعی دخترها در دفاع از خویش و حریم خویش، باید هر پسری حق داشته باشد که از هر دختری در هر محفلی حدّاکثر تمتّعات را (بجز یک مورد خاص) ببرد یا نه؟ چرا مردان باید آزاد باشند تا همچون کالا به زن بنگرند؟ آیا همین نگرش نیست که نظام خانواده را در غرب، متزلزل کرده است؟ راه حل چیست؟

اسلام با وضع نمودن نوعی مقرّرات برای پوشش، حفظ سلامت جسم و جان فرد و روح جامعه را تضمین کرده است. به این ترتیب، حجاب زن، حقیقتاً مصونیت بخش و پاسدار حریم اوست. مگر نه این که: «هر آنچه دیده بیند، دل کند یاد»؟

در آیین اسلام، پسران فقط در موقعی که تشکیل خانواده دادند و آگاهانه انتخاب کردند و مسئولیت پذیرفتند، در کانون گرم و صمیمی خانواده است که می توانند با دختر(به عنوان همسر قانونی خود)، پیوند کامیابی برقرار کنند. قبل از آن، نباید فکر و ذهن هیچ دختر یا پسر جوانی به این موضوع، مشغول باشد و مانع فکر و تحصیل و کارهای زندگی او و دیگران شود.

در جامعه اسلامی، هر نوع کامجویی بدون قبول مسئولیت یا کامیابی هیجانی و بدون تعقّل و تفکّر و انتخاب، اساساً ناپسند شمرده می شود ؛ اصلی که اتفاقاً به تازگی در روان شناسی جدید غرب نیز به صورت جدّی مطرح شده و مورد توجه قرار گرفته است.

پس می توان گفت که اسلام، نه تنها به دختران و پسران جوان به چشم موجوداتی خطرناک که باید محدود شوند، نمی نگرد، بلکه حتّی غریزه جنسی را نیز در راه تشکیل خانواده و استمرار نسل و آرامش و شادابی (یعنی بهداشت روانی فرد و جامعه) به کار می گیرد.

جوان، سرشار از استعدادهاست و غرایز مختلف او (حقیقت جویی، علم خواهی، زیبایی طلبی، آفرینشگری، و...) همگی نیرومندند. کدام انسان خردمندی می پذیرد که تمامی این غرایز، در پای غریزه جنسی قربانی شوند؟ اگر بپذیریم که آزادی روابط دختر و پسر، بهداشت روانی آنها و کل جامعه را به خطر می اندازد و انضباط اخلاقی آنها و کل جامعه را مختل می سازد، ناگزیر باید به سطحی از محدودسازی روابط، تن در دهیم ؛ محدودیت هایی که برای افراد سالم جامعه، یک انتخاب عاقلانه اند و برای بیماران هوس، یک اجبار، تا نتوانند آزادانه از دیگران بهره کشی کنند و روح و جسم دیگران را بیازارند.

اوّلین فایده های این روش، امنیت فضای خانواده و اجتماع، ارتقای موقعیّت زنان و دختران، شکوفایی استعدادهای مختلف جوانان، و... اند که مهم ترین نشانه های «بهداشت روانی» یک جامعه محسوب می شوند که زمینه لازم برای تولیدات فکری و صنعتی و توسعه ابعاد مادّی و معنوی جامعه است.

ج) در اندیشه و قلب

نبودن حریم بین دختر و پسر، و آزادی در معاشرت ها، هیجانات و التهاب های جنسی را افزایش می دهد و با خارج کردن میل جنسی از تعادل و مسیر طبیعی اش، آن را به صورت یک عطش روحی و یک خواست سیری ناپذیر و اشباع نشدنی در شکل و تنوع فراوان درمی آورد.

غریزه جنسی، غریزه ای نیرومند، عمیق و پردامنه است که هرچه انسان به آن میدان بیشتری بدهد، آتش آن، شعله ورتر می گردد و نه خاموش تر. مثل افراد آزمندی که هرچه پول بیشتری به دست بیاورند، حریص تر می شوند.

تاریخ از آزمندی های جنسی، بسیار یاد می کند. پادشاهان، از نظر حسّ تصرّف و تملّک زیبارویان، در هیچ نقطه ای متوقف یا سیراب نشده اند. صاحبان حرمسراها، هر روز در پی شکارکردن شکار دیگری برای خود بوده اند.

اسلام به قدرت شگرف این غریزه، توجه کامل کرده و هشدارهای زیادی درباره خطرناک بودن نگاه جنسی بی ضابطه و خلوت کردن پسر و دختر با هم و معاشرت های کنترل نشده آنان می دهد و از طرفی تدابیری برای تعدیل و رام کردن این غریزه اندیشیده است و برای هر یک از دو جنس، تکلیف ها و مقرراتی معین نموده است.

به عنوان نمونه، قرآن کریم می فرماید: «به مردان بگو چشم ها از نگاه ناروا بپوشند و اندام خود را پوشیده دارند و به زنان نیز بگو تا چشم ها از نگاه ناروا باز دارند و اندام خود را بپوشند».(نور، آیه 31)

آیین ما از ما می خواهد که اندیشه مان را هوس آلود نکنیم، خیال گناه را در ذهن خود نپروریم، به نامحرمانْ خیره نشویم و دزدانه نگاه نکنیم، به قصد لذّت های جنسی به نامحرمی ننگریم و با چنین قصدی به معاشرت های اجتماعی قدم نگذاریم.

د) در گفتار

شنیدن صدای دختر برای پسر، در صورتی که قصد لذّت بردن و خوش آمدن در کار نباشد، اشکالی ندارد. در عین حال، بر اساس همان اصلِ «روابط حدّاقل» که گفتیم، مادام که ضرورتی در کار نباشد، ترک آن، عاقلانه تر است.

برای دختر، شایسته نیست که در سخن گفتن با پسری، صدای خود را نازک کند و به نحوی با عشوه و اطوار، سخن بگوید. خدای متعال در قرآن، به زنان می فرماید: «در حرف زدن، صدا را نازک و مهیّج نکنید که موجب طمع بیماردلان گردد»(5)

و امام علی(ع) می فرمود: «به دختران جوان، سلام نمی کنم که مبادا پاسخ آنها دلم را به لغزش افکند». (6)

ه) در رفتار

احتیاطها و توصیه های دین مبین اسلام، مبنی بر دور نگه داشتن و فاصله داشتن دختران و پسران نامحرم از یکدیگر، صرفاً به خاطر حفظ سلامت روحی اجتماع و پاکی خانواده و عزت و شرف و تعالی آحاد شهروندان است تا حتی برای لحظه ای، فکر آلوده به ذهن پسر و دختر عفیف، راه نیابد و افکار آنها مشغول به مسائلی که وقت آن نرسیده است، نشود.

روح جوان، فوق العاده تحریک پذیر است. اشتباه است که گمان کنیم تحریک پذیری روح انسان، محدود به حدّ خاصی است و پس از آن، آرام می گیرد. همان قدر که انسان از رسیدن به جاه و مقام و ثروتْ سیر نمی شود، در میل جنسی نیز چنین است.

در محیطهای آزاد و باز، هیچ پسری از تصاحب زیبارویان و هیچ دختری از متوجّه کردن پسران به خود و تصاحب قلب آنان سیر نمی شود. از طرفی، هوس، در هیچ نقطه ای توقف نمی کند و تقاضای نامحدود انسان، خواه ناخواه، انجام ناشدنی است و امکان برآوردن همه خواسته ها هیچ گاه برای بشر، میسّر نیست.

دست نیافتن به آرزوها و هوس ها، در جای خود، منجر به اختلالات روحی و بیماری های روانی می گردد. به محیطهایی که بی بند و باری در آنها زیاد است، بنگرید. خواهید دید که در آن محیطها، آمار بیماری های روانی و مشکلات روحی، بالاست. شاید مهم ترین علت، همین آزادی جنسی و تحریکات فراوان روانی است که به وسیله عکس ها، مجلّات، فیلم ها و سی دی ها و محافل مختلِط تفریحی و حتّی در کوچه و خیابان و تبلیغات کالاها و مُدها و... دامن زده می شود و غالباً بی پاسخ می مانَد ؛ چرا که تخلیه جسم و روان از این هیجانات فزاینده، عملاً ممکن نیست و بدین ترتیب، پیری زودرس و روان پریشی و اختلالات روحی دیگر، پیامدهای طبیعی آن فضا هستند.

چرا دخترها بیشتر باید خود را بپوشانند؟

یافته های روان شناسی نشان می دهند که توسّل به خودنمایی و خودآرایی، بیشتر در بین دخترانْ رواج دارد. همچنین تجربه بشری نشان می دهد که در تصاحب قلب ها، پسر، شکار است و دختر، شکارچی! همچنان که در تصاحب جسم و وجود مادّی، دختر، شکار است و پسر، شکارچی! میل دختر به خودآرایی، از این حسّ شکارچی گری او ناشی می شود که خداوند برای هدف متعالی «پیوند همسری» در طبیعت و سرشت او نهاده است.

کم تر اتفاق افتاده است که پسران، لباس های بدن نما و آرایش های تحریک کننده به کار ببرند. بعضی از دختران، بیشتر به حکم طبیعت خاص خود، می خواهند دلبری کنند و پسر را دلباخته خود سازند. این

ویژگی، البته فرصت تفکّر و انتخاب عاقلانه را از طرفین می گیرد.

بنابراین، می توان گفت که انحراف برهنگی، از انحراف های مخصوص دختران یا غالب در آنهاست و لذا دستور پوشش هم برای آنان و به اقتضای طبیعت لطیف آنان، سختگیرانه تر است.

کسانی گفته اند که اگر پسران و دخترانْ آزاد باشند، اشباع می شوند و عطش آنها کم تر می شود ؛ امّا تجربه جوامع گوناگون، نشان داده است که این چنین نیست. مگر چشم چرانی ها و روابط غیر قانونی و خشونت علیه زنان و ناامنی فضاهای اجتماعی برای دختران و... در جوامع آزاد غربی، کم تر شده است؟ جسم سالم و روح زیبا و شخصیّت مطلوب اجتماعی، گوهرها و سرمایه های دختران و پسران جوان اند. کدام انسان خردمندی بهترین سرمایه های خویش را در معرض استفاده هر کس و ناکس قرار می دهد؟

علّتِ بیشتر بودن پوشش قانونی دختران در جامعه و فرهنگ ما، منع کامجویی جنسی از آنان است که قطعاً به دوام بیشتر کانون خانواده و صمیمیت و محبت و دلبستگی بیشتر آنها در زندگی مشترک آینده شان خواهد انجامید.

دختر و پسری که قبل از ازدواج، عفیفانه تر زیسته اند و ازدواجشان نخستین تجربه آنها در هرگونه رابطه جنسی است، خوش بخت تر زندگی می کنند. پس در واقع، دختران، با رعایت حدود پوشش، به سلامت زندگی آینده و سالم تر ماندن همسر آینده خود، کمک کرده اند و البته چنین خویشتنداری و عفافی از سوی پسران نیز تضمین خوبی برای زندگی آینده خود آنهاست.

شاید یک علّت این که جوانان امروز در جوامع غربی از ازدواج، گریزان هستند، همین باشد ؛ زیرا آنان ازدواج را برای خود، یک محدودیت می دانند و اکثر کامجویی های آنها در غیر محیط خانواده و در غیر کادر رسمی و در جریان معاشرت های آزاد و در محیطهایی غیر از خانه انجام می پذیرد. طبیعی است که برای چنین کسانی، ازدواج، آغاز محرومیت است. برخلاف فرهنگ اسلامی که در آن، ازدواج جوانان، پایان محرومیّت و آغاز یک زندگی نوین و نیز کانون محبّت و فضایی برای کمالجویی و پیشرفتِ دوشادوش است. برای رسیدن به چنین سعادتی است که اسلام، به صورتی جدّی، مسلمانان را از دوستی با جنس مخالف، نهی می کند.

آیا پوشش دختران، مانع رشد آنها نیست؟

پوشش مطلوب اسلام (بدون آن که بر نوع خاصّی از پوشش، اصرار بورزیم)، برای دختر، مانع هیچ گونه فعالیت فرهنگی و یا اجتماعی و اقتصادی و سیاسی نیست. آنچه موجب به هم ریختگی جامعه و فلج شدن نیروهای فعال اجتماع می گردد، آلوده شدن محیط کار و تحصیل و...، با آزاد گذاشتن لذّتجویی ها و چشم چرانی های مردان و میدان دادن به عشوه گری ها و خودنمایی های دختران در محیط عمومی است.

اگر در محیط دانشگاه، دختران، بدن خود را بپوشانند و هیچ گونه آرایشی نداشته باشند، بهتر درس می خوانند، فکر می کنند و به سخن استادْ گوش می دهند، یا وقتی که در کنار هر پسری یک دختر آرایش کرده و با وضع نامتناسب (با کلاس و درس)، نشسته باشد؟ انصافاً کدام روش، التهاب را در دختران و پسران، کاهش می دهد و به نفع آنهاست؟ و عقل، کدام را تصدیق می کند؟

آیا اگر پسران ما در خیابان و کوچه و بازار و مدرسه و اداره و کارخانه و... با رفتارهای فریبنده و سخنان و وعده های شعارگونه و غیر واقعی، دائماً در صدد یافتن دختران پاک و ساده و صمیمی جامعه باشند و هر بار، با فرو نشستن عشق های سطحی و خامشان به دیگری رو کنند، آرامش و امنیّتی برای دختران ما خواهد ماند؟

به تجربه ثابت شده است که هر محیطی که در آن، رفت و آمد و آمیزش کم تری میان دو جنس بوده و پوشش صحیح و حریم خصوصی افراد رعایت شده، در آن جا، پسرها و دخترها هم احساس آرامش بیشتری داشته اند و در کار و تحصیل، موفق تر بوده اند.

عفاف، مصونیت است

تقریباً در تمامی فرهنگ ها و جوامع، دختر، هر اندازه متین تر و با وقارتر و عفیف تر حرکت کند و خود را پوشیده تر نگه دارد و کم تر در معرض تماشای بیگانگان قرار گیرد، بیشتر مورد احترام و ارزش پسر است. حتی افراد بی بندبار هم هنگامی که سر عقل می آیند و می خواهند تشکیل خانواده بدهند، برای گزینش همسر، به دنبال دختری پاک و عفیف که تا قبل از آن با هیچ پسری رابطه نداشته باشد، می گردند.

اصولاً افراد پاک و عفیف که به عفاف، شناخته شده اند، از دسترس آزاد افراد منحرف و آلوده، به دور هستند. قرآن می فرماید: «رعایت حریم عفاف (در روابط اجتماعی) از سوی زنان، برای این است که به عفاف و پاکی شناخته شوند و از آزار و اذیت بیماردلان، به دور باشند». (احزاب، آیه 59)

خودنمایی یا عرضه کردن خود به نامحرمان، از عزّت و شُکوه دختران می کاهد و علاوه بر آن که زمینه را برای نفوذ افراد آلوده و ارتباط با آنان فراهم می سازد، پسران جوان را که باید مظهر اراده و فعالیت و شجاعت و مردانگی و تصمیم باشند، به افرادی هوسباز، چشم چران و لوده و بی اراده و ضعیف، تبدیل می کنند.

البته اگر دختران در روابط اجتماعی خود در اجتماعات عمومی لباس ساده بپوشند، کفش ساده به پا کنند و با چادر یا مانتو و روسری مناسب به مدرسه و دانشگاه بروند، قطعاً خودشان هم آرامش روانیِ بیشتری خواهند داشت و بهتر درس می خوانند.

چه قدر خوب است که دختر جوان مسلمان، در اجتماع، آن چنان رفتار کند که علائم عفاف و وقار و سنگینی و پاکی از او هویدا باشد و به این صفات، شناخته شود. تنها در این صورت است که بیماردلان (که به دنبال شکار می گردند) از او مأیوس می شوند.

این، تقریباً یک اصل همیشگی است که پسران ولگرد، به دنبال دختران جِلف و سبک و خودنما می گردند. این گونه دختران، گویی وضع لباس و پوشش، راه رفتن و سخن گفتنشان، معنادار است و به زبان بی زبانی می گویند: به من توجه کن! به سوی من نگاه کن! مرا تعقیب کن! و... درحالی که عفاف و رفتار و حرکات سنگین و با وقار دختر دیگر، می فهماند که دست تعرّض از این حریم، کوتاه است و هیچ پسری جرئت نمی کند به او تعرّض یا بی احترامی کند.

دختران خوب جامعه ما، انصاف دهند که آیا حقیقت، جز این است؟

پی نوشت:

1. سوره بقره، آیه 143.

2.کتاب من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 19، ح 4971 .

3. همان، ص 18، ح 4969 .

4. الکافی، ج 5، ص 559

5. سوره احزاب، آیه 32 .

6. الکافی، ج 2 ، ص 648.                                                                    پایگاه حوزه

ارتباط با خانواده همسر(3)
افكار، احساسات و رفتارهاي شما تا حدود زيادي متاثر از روابطتان با ديگران می باشد.

مقدمه:
تحقيقات انجام شده بيانگر آن است كه حدود 75درصد از اوقات روزانه هر فرد در تماس و ارتباط با ديگران مي گذرد به اين لحاظ كيفيت زندگي هر كس بستگي به نوع ارتباطات او دارد. اين روابط در جامعه ايراني به دليل ويژگي هاي فرهنگي، قومي و اسلامي مردم بيشتر رنگ و بوي خانوادگي دارد. كه از آن جمله مي‌ توان به روابط فرد با پدر و مادر خود يا خانواده همسرش اشاره كرد.
اين ارتباط مي‌ تواند به طرق مختلفي امکان پذير باشد، مثلا از طريق ديد و بازديد، تلفن و ... اثرات رابطه فرد با اقوام محدود به زمان و مكان خاصي نمي ‌شود، ممكن است شما در حين انجام كار ديگري باشيد در حالي كه به ويژگي ‌ها و پيامدهايي كه اين روابط براي شما داشته است مي ‌انديشيد.
آيا تاكنون پيش آمده كه در اثر برقراري يك رابطه مطلوب داراي انرژي زياد و شادابي شويد و روز بسيار خوبي را داشته باشيد و يا برعكس در اثر داشتن يك رابطه ناخوشايند دچار اختلافات و نارضايتي در ساير زمينه هاي زندگي‌تان شويد و تا چند روزبه آن فكر كنيد و حتي دچار مشكلات جسمي مانند سردرد، اضطراب و تپش قلب و ... شويد؟
لذا افكار، احساسات و رفتارهاي شما تا حدود زيادي متاثر از روابطتان با ديگران مي ‌باشد.
با توجه به اهميت موضوع بر آن شديم تا با طرح سلسله مباحثي در اين زمينه با كيفيت و چگونگي ارتباط سالم و مناسب با خانواده خود و همسرمان آشنا شويم و نيز بتوانيم با دستيابي به دانش و بينش بيشتر در اين زمينه از بروز اختلافات احتمالي جلوگيري كنيم و با ارتباطات سالم و به دور از تنش در آرامش و سلامت روان زندگي خوبي را تجربه كنيم.
سلسله مباحث بدين ترتيب مي باشد:
1- بررسي ارتباط و ابزارها و اصول آن
2- مهارت ‌هاي ارتباطي
3- ارتباط با خانواده خود و همسر
4- حل اختلافات با خانواده خود و همسر
ارتباط و ابزارهاي آن:
هدف ارتباط انتقال پيام مي‌ باشد بنابراين هر عملي كه به وسيله آن پيامي از طرف فرستنده به گيرنده فرستاده شود ارتباط مي ‌باشد و ارتباط شامل تمامي كارهاي ما مي ‌شود در نتيجه فقط زبان وسيله ارتباط نيست بلكه حتي نگاه، لحن كلام، ژست، كلمات ، دست ها و كليه اعضاي بدن و نوع پوشش، آهنگ صدا و تغييرات چهره و ... همه جزء ابزار ارتباطي ما مي ‌باشد. اين ابزارها مي ‌تواند انتقال دهنده پيام شادي، اندوه، خشم، تنفر و ... باشد.
ارتباط يكي از ابزارهاي كليدي ارضاء نيازها (مانند: نياز به مطلوب بودن، نياز به مورد احترام قرار گرفتن، دوست داشته شدن و ...)، كسب نتايج (مانند: يافتن اعتبار، به توافق رسيدن، معاشرت كردن، به ديگران كمك كردن و ...) و متجلي ساختن آرزوهاي ما است.
ارتباط مجموعه ‌ايي از مهارتهاست که مهم ترين آنها عبارتند از 1. تفهيم نقطه نظرهاي خويش 2. درک نقطه نظر طرف مقابل که توسط مهارت دقيق گوش دادن حاصل مي‌ شود. مهارت در ايجاد رابطه مناسب و خوب با ديگران باعث افزايش توانايي و اعتماد به نفس، احساس ارزشمند بودن و نماياندن استعدادها مي ‌شود و نيز باعث مي‌ شود مسئوليت‌ هايمان را بهتر به مرحله اجرا در آوريم.
در يك ارتباط سالم و واقعي برد و باخت مطرح نيست به عبارتي اين مهم نيست كه شما حتماً اهداف ‌تان و يا موارد دلخواه ‌تان را به فرد مقابل تحميل كنيد و برنده شويد بلكه در يك ارتباط درست اهداف و تمايلات هر دو طرف رابطه مهم مي ‌باشد.
براي داشتن يك ارتباط خوب بايد هميشه تلاش كنيد نه اين كه به صورت مقطعي براي يك مدت كوتاه عوامل مهم در ارتباط را رعايت كنيد و فكر كنيد با رعايت كوتاه مدت اين عوامل، براي هميشه موفق خواهيد بود.
اگر ارتباط به صورت صحيح و سازگارانه و صبورانه برقرار شود باعث مي‌ شود هم شما و هم ديگران رشد كنيد و به اهدافتان برسيد و در نتيجه ساعات زندگيتان را با سرخوشي و عزت نفس بالاي حاصل از موفقيت ‌تان سپري كنيد و بر مشكلات‌ تان زودتر نائل آييد.
در ضمن بايد بگوييم كه ارتباط سالم و درست به دور از هر گونه سرزنش كردن، تحقير كردن و گوشه و كنايه زدن مي ‌باشد.
پيام‌هاي ارتباطي:
پيام‌هاي ارتباطي دسته ‌بنديهاي گوناگوني دارند كه در زير به آنها مي ‌پردازيم.
همان ‌طور كه گفتيم در يك نوع دسته ‌بندي پيام‌ ها دو گونه هستند: پيام‌ هاي كلامي، پيام ‌هاي غيركلامي.
پيام ‌هاي كلامي: پيام‌ هايي هستند كه از طريق گفتار و زبان منتقل مي‌ شود مانند: امروز احساس خوشايندي دارم.
پيام‌ هاي غيركلامي: پيام ‌هايي هستند كه توسط اجزاء ديگر بدن مانند دست، صورت، لحن كلام و ... توليد مي ‌شود مثلاً لبخند زدن، گريه كردن، داد زدن، اخم كردن و ... .
پيام ‌ها از منظر ديگر به دو دسته پيام‌ هاي گنگ (ضد و نقيض) و خالص تقسيم مي‌ شوند.
پيام‌ هاي گنگ (ضد و نقيض): پيام‌ هايي است كه گوينده پيام يك چيز مي‌ گويد اما منظورش چيز ديگري است.
به عبارتي ديگر گوينده كلام خود را با يك پيام غيركلامي، متفاوت با پيام كلامي ‌اش مي ‌فرستد. در اين پيام ها مخاطب مي ‌تواند چندين برداشت متفاوت داشته باشد كه شايد منظور گوينده هيچ‌ كدام از آنها نباشد. براي مثال خانمي را در نظر بگيريد كه پس از مشاجره با همسرش به همسرش مي ‌گويد من اصلاً عصباني نيستم و خيلي هم راحتم؛ اما در همان لحظات در حالي كه مشغول به كارهاي آشپزخانه است، درهاي كابينت را محكم به هم مي‌ كوبد، بشقاب ‌ها را با شدت روي هم مي ‌گذارد و ... .
در اين مثال، خانم به همسرش از طريق پيام كلامي مي ‌گويد عصباني نيستم اما عملش بيانگر شدت عصبانيت؟! يا ناراحتي؟! اوست. مثال ديگر اين نوع پيام، «احوال پرسي ‌هاي سرسنگين افراد هنگامي كه با هم اختلاف دارند است. اين افراد به گونه‌ ايي مي خواهند بگويند من اختلافي ندارم يا قهر نيستم اما با عمل‌ شان ميزان كينه و ناراحتي و ... را مي‌خواهند انتقال دهند.»
مخرب ‌ترين پيام ‌هايي كه افراد ارسال مي ‌كنند همين پيام‌ هاي گنگ و مبهمي است كه موجب اختلاف شديد و ذهن خواني مي ‌شود و روابط را زير سوال مي ‌برد، و گوينده با توجه به تجارب گذشته، باورها و عقايد خود مي ‌تواند چندين برداشت متفاوت از اين نوع پيام ‌ها داشته باشد.
مثلاً وقتي زني به شوهرش مي‌ گويد: همه مادرشوهر دارند اما خوب ...، مرد مي‌ تواند چندين برداشت داشته باشد؛
الف- عجب زن غرغرويي دارم.
ب- مادرم را تحقير كرد.
ج- مي‌ خواهد مادر شوهرهاي ديگر رو به رُخم بكشد.
د- مي ‌خواهد از مادرم انتقاد كند.
و- مي‌ خواهد بگويد من زن بي ‌گناهي هستم و اما همه تقصيرها گردن مادر من است. در صورتي كه ممكن است منظور خانم هيچ يك از اين برداشت‌ ها نباشد.
بايد توجه داشته باشيد كه:
 1- لحن شما مانند آلت موسيقي است كه مي‌ توان نُت ‌هاي متفاوتي را بنوازد. سعي كنيد نُت متناسب با احساساتتان را انتخاب كنيد و لحن شما مناسب با منظور و حرف دلتان باشد سايرين با توجه به لحن شما در مورد كلامتان قضاوت مي كنند ممكن است شما اصلاً قصدتان ناراحت كردن كسي نباشد اما چون لحن و آهنگ مناسبي انتخاب نمي ‌كنيد مخاطبتان از اين پيام گنگ شما برداشت توهين ‌آميز مي ‌كند و ناراحت مي‌ شود.
2- چگونگي ارسال يك پيام دريافت آن را معين مي‌ كند: وقتي كه شما منظور اصليتان را به درستي منتقل نمي‌ كنيد و مخاطب بر اساس برداشتي كه از حرفتان كرده به شما پاسخ مي‌دهد. (البته الزامي ندارد كه شما هميشه مانند مخاطبان رفتار كنيد شما مي توانيد پاسخ هاي نادرست را به نحو احسن جواب دهيد). گاهي هم آغاز كلام يك فرد را بد متوجه مي ‌شويد و همين باعث مي ‌شود با يك پيش فرض ذهني به ادامه حرف‌ هاي او گوش بكنيد. بنابراين خيلي مهم است كه در ابتدا ارتباط را خيلي خوب شروع كنيد و اين كه اگر شما به عنوان شنونده بوديد با توجه به يك استنباط اوليه قضاوت نكنيد و تا آخر كلام گوينده به دقت گوش دهيد و بعد نتيجه ‌گيري كنيد.
3- همان‌ طور كه قبلاً هم به نوعي ذكر شد، هر فرد با توجه به تجارت گذشته و نظام اعتقادي و زمينه فرهنگي ‌اش از حرف ‌هاي ما استنباط مي ‌كند بنابراين سعي كنيد در ارتباط خود با هر فردي به اين موارد توجه كنيد و بر اساس آنها پيامتان را منتقل كنيد.
در ارتباط هم ارسال پيام مهم است و هم دريافت پيام (منطبق با منظور اصلي گوينده). و اين دو برهم اثر متقابل مي ‌گذارند «ارتباط واقعي پيامي است كه شنونده استنباط مي‌ كند» و عملكرد و بيان و لحن ما بايد به نوعي باشد كه نيت اصلي يا پيام اصلي شما را انتقال دهد.
پيام‌ هاي خالص: كه دسته ديگري از پيام‌ ها است. شامل پيام ‌هايي مي شود كه بدون هيچ گونه تضاد و يا آلودگي باشد و پيام كاملاً واضح و شفاف است و همه ابزارهاي ارتباطي (لحن، كلام و ...) با هم منظم و يكپارچه مي‌ باشد. لايه لايه ساختن پيام ‌ها باعث شفاف‌ سازي پيام مي‌ شود كه اين شفاف ‌سازي خود عامل تعامل بيشتر مي ‌شود.
پيام خالص داراي 4 لايه مي باشد و اگر به اين 4 لايه توجه شود هيچ‌ گونه سوء‌ تفاهمي پيش نمي‌ آيد و عبارتند از:
1-لايه مشاهده: يعني همان چيزي را كه مي ‌بينيد عيناً (بدون هيچ كم و كاست يا افزايشي) گفتن.
2- لايه احساس: گوينده دقيقاً همان چيزي را كه احساس كرده بيان كند به عبارتي آن چه را كه حرف دل اوست بروز دهد.
3- لايه فكر: اين لايه از پيام متوجه افكار ذهني شما پيرامون موضوع مورد بحثتان است و بازگو كردن افكار مي ‌باشد.
4- لايه نياز: آن چيزي را كه نياز داريد بيان كنيد و مخاطب را از نياز خودتان مطلع سازيد.
مثلاً وقتي را تصور كنيد كه همسرتان دير به منزل آمده به جاي اين كه با حالتي متعارض به او سلام كنيد و اين خود باعث اختلاف شما با همسرتان شود. مي‌ توانيد پيام خود را پيرامون دير آمدن همسرتان با توجه به لايه ‌سازي پيام، به او بگوييد (البته بعد از سلام و احوال ‌پرسي بدون هيچ كنايه ‌اي و بعد از كمي استراحت):
1- لايه مشاهده: به جاي ساعت 9 ساعت10:30 آمدي.
2- لايه احساس: وقتي دير مي ‌آيي افسرده و عصباني مي‌ شوم.
3- لايه فكر: فكر مي‌ كنم به من اهميت نمي ‌دهي.
4- لايه نياز: من به حضور تو نياز دارم.
يا اين كه در مثال ديگري كه در آن شما با كسي مشكلي داريد مي ‌توانيد مستقيماً به او بگوييد كه؛
1- لايه مشاهده: بين من و شما كمي اختلاف وجود دارد.
2- لايه احساس: وقتي به اختلافاتمان نگام مي كنم غمگين مي شوم.
3- لايه فكر: فكر مي‌كنم شما مرا دوست نداريد و من براي‌تان ارزشي ندارم.
4- لايه نياز: من نياز دارم كه اختلافاتمان حل شود و با هم كمي صحبت كنيم من دوست دارم كه شما من را دوست داشته باشيد و ...
خلاصه:
1- هدف ارتباط انتقال پيام است.
2- ارتباط يكي از ابزارهاي كليدي ارضاء نيازها، كسب نتايج و متجلي ساختن آرزوها است.
3- هر عملي كه به وسيله آن پيام انتقال يابد ارتباط مي شود. و كلمات و همه حركات بدن و ... ما جزء ابزارهاي ارتباطي مي ‌باشد.
4- در يك ارتباط سالم اهداف و آمال هر دو طرف ارتباط مهم است و هر دو طرف مي ‌بايست به رشد و عزت نفس برسند.
5- پيام ‌هاي ارتباطي به دو دسته كلامي و غيركلامي و دسته ديگر به پيام هاي گنگ (ضد و نقيض/ مبهم) و پيام ‌هاي خالص تقسيم مي‌ شود.
6- در يك ارتباط توجه به لايه‌ هاي پيام و لايه‌ سازي كردن پيام و رعايت اصول ارتباطي مهم است و اصول ارتباطي از جمله توجه به هماهنگي لحن و حركات بدن با نيت و مقصود اصلي كلاممان، توجه به تجارب و عقايد گيرنده پيام و نيز اين كه در ارتباط هم ارسال پيام و هم دريافت پيام مهم مي باشد.
پی نوشت:
- آدم سازي (1384)، ويرجينيا ستير، ترجمه: بهروز بيرشک، تهران: انتشارات رشد.
- مشاور خانواده (1382)، ادي استيريت، مصطفي تبريزي و علي علوي ‌نيا، تهران: انتشارات فراروان.
- کليد طلايي ارتباطات (1380)، کريس کول، محمدرضا آل ‌ياسين، تهران: انتشارات هامون.
- ايجاد رابطه با خود و ديگران (1382)، ويرجينيا ستير، مريم مرتاض، انتشارات روشنگران و مطالعات زنان.
- راز شاد زيستن (1382)، اندرو ميتوس ، وحيد افضلي‌راد، نشر نيريز.
- براي روابط بهتر کاري نکنيد (1386)، آريل ورشاياکين، فرناز فرود. نشر اصابران.
- رمز موفقيت ....
- زن امروز مرد ديروز ...
- نه گامي جلوتر نه گامي عقب ‌تر همسرم کنارم باش ...
تهیه و تنظیم از : نفيسه نصيري فرد