نگاه نگاهی دوباره و نو/ویژگیهای نگاه خواستگاری«قسمت دهم»
نگاههای انسانها یکسان نیست و دارای اقسام گوناگونی است و هر نگاه از
ویژگیهای خاص برخوردار است:
ـ انگیزه های نگاه کنندگان متفاوت است،
ـ برخی نگاهها نافذ و عمیق و موشکافانه است و برخی نگاهها سطحی و گذرا،
ـ برخی نگاهها با لذت همراه است و برخی از هوی و هوس پاک است،
ـ برخی نگاهها پسندیده، و برخی ناپسند است
و ...
نگاه خواستگاری از نظر فقه اسلامی، دارای ویژگیهای بخصوصی است که آن را از نگاههای دیگر متمایز می کند:
1ـ ارزش نگاه
نگاه
برای خواستگاری را از «جنبه ارزشی» نمی توان خنثی تلقی کرد و حکم آن را
صرفا «مباح» دانست، برخی تعبیرات روایی نیز نشان از «مثبت بودن» این نگاه و
ارزشمند بودن آن دارد.(1)، اگر از أمر و فرمانی که بدان شده و بر «مطلوب
بودن» نگاه دلالت دارد، صرف نظر شود(2)، ولی در برخی از روایات تعلیلی وجود
دارد که از رجحان این نگاه خبر می دهد: اگر به او نگاه کنی، مودت و صمیمیت
بینتان ایجاد می شود.
«لو نظرت الیها فانه احری أن یؤدم بینکما».(3)
بر
این اساس برخی از فقها نگاه برای خواستگاری را «مستحب» دانسته اند. این در
حالی است که نگاه به دست و صورت زن نامحرم، هرگز رجحانی نداشته و به عنوان
یک عمل مثبت تلقی نمی شود، بلکه آن را «مکروه» می شمارند. به تعبیر شیخ
انصاری، نگاه برای خواستگاری، «بالاتفاق» مرجوح (مکروه) نیست، ولی نگاه به
وجه و کفین نامحرم «بالاتفاق» مرجوح (مکروه) است.(4)
2ـ عمق نگاه
نگاه
برای خواستگاری، نگاهی دقیق و عمیق است(5) که با تأمل در ویژگیهای ظاهری
از قبیل رنگ پوست، چشم، ابرو و ... انجام می شود و زیبایی شخص مورد
«ارزیابی» قرار می گیرد. این نوع نگاه، در عرف ما «نگاه خریدار» نامیده می
شود که همچون نگاه مشتریان در هنگام خرید، با تأمل و دقت همراه است. از این
رو در برخی روایات، خواستگار «مُستام» نامیده شده است(6) که می خواهد
«ارزشیابی» کند و در برخی روایات دیگر، «نگاه نافذ» او بلامانع دانسته شده
است.
3ـ تکرار نگاه
برخی از فقها، در نظر به نامحرم، فقط
«یک بار» نگاه به وجه و کفین را مجاز می دانند، ولی در نگاه برای
خواستگاری چنین محدودیتی وجود ندارد و به اندازه ای که شناخت کافی و کامل
به دست آید، تکرار نگاه، منعی ندارد.
4ـ وقت نگاه
نگاه برای
خواستگاری، زمان خاصی ندارد و در این زمینه محدودیتی در کار نیست، قبل از
مراسم رسمی خواستگاری، یا بعد از آن، این کار را می توان انجام داد. فقهای
کنونی، اختلافی در این باره ندارند ولی برخی از فقهای گذشته به یک نکته
«روایی» ظریف، در این باره توجه داده اند که اشاره آن در اینجا مناسب است.
علامه حلّی، محقق کرکی، شهید ثانی و فاضل هندی که از برجسته ترین فقهای
شیعه اند متذکر شده اند که اگر این نگاه بعد از خواستگاری و پس از اعلام
موافقت زن برای ازدواج صورت گیرد، ممکن است مشکلاتی را به وجود آورد. زیرا
چه بسا مرد پس از نگاه کردن، به دلیل اینکه قیافه زن را نپسندیده است توافق
گذشته را نادیده بگیرد و بدین وسیله موجب رنجش خاطر زن و آزردگی روحی او
گردد. از این رو این عده از فقها بر این عقیده اند که این نگاه باید در
زمانی صورت گیرد که هنوز توافق روشنی انجام نشده است و زن دلبستگی به این
ازدواج پیدا نکرده است. لذا فرصت مناسب برای این کار پس از تصمیم به ازدواج
و قبل از
مراسم خواستگاری است که دختر و خانواده او موافقت خود را با ازدواج اعلام می کنند.(7)
5ـ ریبه و تلذّذ در نگاه
نگاه
به جنس مخالف می تواند تحریک آمیز باشد، و از نظر اسلام، هر نگاهی که با
چنین زمینه ای همراه باشد، ممنوع است. ولی در نگاه برای خواستگاری، با توجه
به اینکه نگاه به «قصد» و انگیزه «انتخاب همسر» صورت می گیرد و قصد لذت
جویی نباید در کار باشد، از این رو اگر نگاه شخص را تحت تأثیر قرار دهد و
خواطر شهوانی را در او زنده کند، مانعی ندارد.(8)
البته فقها در این
جا به این نکته مهم و دقیق توجه داده اند که برای خواستگاری، نگاه با «قصد
لذت جویی» ممنوع است، لذا «التذاذ» نباید «محرک و انگیزه» شخص برای نگاه
باشد، هر چند که اگر به قصد خواستگاری نگاه کند و التذاذ به عنوان «اثر»
نگاه تحقق یابد، شخص مرتکب گناه نشده است. از این رو باید بین «التذاذ» در
مورد فوق فرق گذارد.
همچنین فقها توجه داشته اند که در نگاه برای
خواستگاری، زیباییهای بدن زن مورد نظر است و نگاه کننده نیز در حال و هوای
انتخاب همسر و ازدواج می باشد، از این رو انتظار اینکه نگاهش هیچ گونه
تحریکی در فکر و روح او به وجود نیاورد، دور از واقع است، به تعبیر صاحب
جواهر چنین تکلیفی «مشقت زا» و مستلزم عسر و حرج است.(9) شیخ انصاری نیز
غالبا این نگاه را خالی از «ریبه» نمی داند.(10)
6ـ شرایط نگاه
نگاه
برای خواستگاری، با «شرایط خاصی» جایز است: عدم قصد لذت جویی، بی اطلاعی
از وضع ظاهری زن، و تصمیم به ازدواج و احتمال انتخاب وی. و اینک توضیح و
بررسی هر یک از این شرایط:
الف) عدم قصد لذت جویی
فقها
معمولاً به این شرط تصریح کرده اند و فرموده اند: «و یشترط ان لا یکون بقصد
التلذذ». این عبارت عروة الوثقی، مورد قبول همه فقهای بعد قرار گرفته است.
آنچه
در ادله شرعی، مجاز شمرده شده است «نگاه برای انتخاب همسر» است و البته
چنین نگاهی، غیر از نگاه برای «لذت طلبی» است که برای شهوت رانی انجام می
گیرد. از این رو نگاه مورد نظر و تجویزشده، یک «نگاه عقلانی» است که به قصد
رسیدن به واقعیت و در جهت تصمیم گیری صحیح برای ازدواج است، در حالی که
«نگاه به قصد تلذذ» یک «نگاه شهوانی» است که در جهت پاسخ دادن به گرایشهای
غریزی انجام می گیرد.
اسلام نگاه به قصد لذت بردن جنسی را مگر در
مورد همسران، ممنوع کرده است و آن را نگاهی مسموم و خطرناک که سلامت روان
انسانها را به مخاطره می اندازد، می شناسد.
ب) بی اطلاعی از وضع ظاهری زن
آشکار
است که نگاه برای خواستگاری، برای آگاهی از وضع ظاهری زن و بویژه زیبایی
اوست. از این رو کسی که به هر دلیل، از گذشته، چنین نگاه و شناختی را داشته
است و با نگاه مجدد، چیزی بر آگاهی او افزوده نمی شود، اجازه نگاه ندارد.
البته
این بدان معنی نیست که مرد باید به «شنیده»های خود در باره خصوصیات فرد
مورد نظر خویش اکتفا کند و شناخت از راه «توصیف» دیگران را الزاما باید
بپذیرد و بدان قانع شود. فقها در این باره تأثیر خاص «دیدن» را پذیرفته اند
و قبول دارند که «شنیدن» نمی تواند «اثر دیدن» را داشته باشد: شنیدن کی
بود مانند دیدن! شنیده ها هرگز نمی تواند مانند دیدن، صحنه را مجسم و
واقعیات را نشان دهد:
شیخ انصاری هم به این مبنا تصریح می کند: «اِن المسموع لیس کالمبصر».(11)
ج) تصمیم به ازدواج
رابطه «تصمیم به ازدواج داشتن» با «نگاه به زن» سه گونه قابل تصور است:
1ـ کسی که تصمیم به ازدواج ندارد ولی نگاه می کند، شاید به تصمیم برسد.
2ـ کسی که تصمیم به ازدواج گرفته، ولی هنوز شخص خاصی را در نظر ندارد، به فردی نگاه می کند، شاید او را بپسندد و انتخاب کند.
3ـ کسی که تصمیم به ازدواج گرفته و شخص خاصی را هم انتخاب کرده، ولی
برای تصمیم گیری قطعی در باره او، می خواهد به او نگاه کند.
آنچه
از تعبیرات ادله استفاده می شود آن است که فقط در صورت سوم، نگاه کردن
برای خواستگاری مجاز است زیرا روشن است که نگاه با مشخصات گذشته را که
فراتر از یک نگاه عادی و معمولی است و چه از نظر گستردگی و چه از نظر دقت و
تأمل، یک نگاه استثنایی است، نمی تواند برای جوانی که هنوز تصمیم به
ازدواج نگرفته، و یا فرد خاصی را در نظر ندارد، تجویز شود چرا که این گونه
سهل گیری، به خیره شدن مردان نسبت به زنان و آسیب دیدن سلامت اخلاقی جامعه
می انجامد. به علاوه که وقتی مرد هنوز به مرحله انتخاب همسر نرسیده و در
باره شخص خاصی به تصمیم گیری نزدیک نشده، چگونه می توان توقع داشت که زن
خود را در منظر وی قرار دهد و خانواده دختر با نگاه چنین افرادی موافقت
نموده و هر روز دختر خود را در معرض داوریهای افراد مختلف با سلیقه های
متفاوت قرار دهند؟ آیا چنین وضعی، شخصیت دختر و حرمت و آبروی او را در معرض
لطمه دیدن قرار نمی دهد و او را زبان زد خاص و عام نمی گرداند؟!
آنچه در روایات موضوع پرسش و پاسخ قرار گرفته، مردی است که به «ازدواج با زنی تصمیم گرفته» است و می خواهد او را ببیند:
ـ الرجل یرید ان یتزوج المرأة، أینظر الیها؟
ـ الرجل یرید ان یتزوج المرأة أینظر الی شعرها؟
ـ فی رجل ینظر الی محاسن امرأة یرید ان یتزوجها.
ـ الرجل یرید ان یتزوج المرأة یتأملها و ینظر الی خلفها و الی وجهها؟
این
سؤالات گویای آن است که مرد به «زن خاصی» توجه پیدا کرده است، نه اینکه با
نگاه به «عده»ای از زنان، می خواهد یکی از آنها را انتخاب کند. همچنین
ازدواج با او به مرحله «اراده و تصمیم» رسیده است نه اینکه صرفا در حد یک
احتمال بوده و هنوز برای مرد در توبه اجمال و اهمال است. از این رو، «نگاه»
در آخرین مراحل تصمیم گیری قرار دارد و حلقه نهایی در زنجیره قطعی شدن
انتخاب تلقی می شود و با آن اراده به مرحله قطعی بودن می رسد. سیر طبیعی
مسأله این است که مرد با توجه به اطلاعات اولیه ای که به شکل مستقیم یا غیر
مستقیم ـ توسط خانواده و یا دوستان خود ـ به دست می آورد، نسبت به ازدواج
با شخصی نظر مثبتی پیدا می کند، سپس موضوع را مورد تأمل قرار می دهد تا از
تحقق شرایط مورد نظر خود در وی اطمینان پیدا کند و به سنخیت میان خود و او
به لحاظ سن، موقعیت شغلی، شرایط خانوادگی، سطح تسهیلات و ... آگاه شود. پس
از آن برای تصمیم گیری نهایی می تواند شخص مورد نظر را مستقیما ببیند تا
هیچ گونه دغدغه خاطری نداشته باشد و با آرامش و آسودگی، عشق و علاقه، بصیرت
و آگاهی، به ازدواج مبادرت ورزد.
فقهای نکته سنج و باریک نظر با
موشکافی در مفهوم «اراده» که در متن روایات وارد شده ـ یرید ان یتزوج
المرأه ـ به تحلیل مسأله پرداخته اند. مثلاً آیت اللّه حاج شیخ عبدالکریم
حائری، برای مسأله چهار صورت در نظر گرفته است:
صورت اول:
مرد
تصمیم قطعی به ازدواج با فرد خاصی گرفته و اصلاً شکل و قیافه او برایش
مطرح نیست و در هر حال می خواهد ازدواج انجام شود و نگاه کردن تأثیری در
تصمیم او ندارد. این گونه ازدواجها از نوعی الزام شرعی ـ از قبیل نذر ـ و
یا الزام اخلاقی ـ جلوگیری از فساد ـ یا الزام عرفی ناشی می شود. چنین
ازدواجی مشمول روایات «جواز نظر» نیست، چون این روایات با توجه به علتی که
در آن بیان شده، نگاهی را مجاز می شمارد که در از بین رفتن جهالت و تصمیم
گیری برای ازدواج تأثیرگذار است.
صورت دوم:
مرد تصمیم به
ازدواج با فرد خاصی گرفته، ولی اراده و تصمیمش به مرحله «فعلیّت» نرسیده و
قطعی نشده، بلکه او را دارای صفات و ویژگیهای مورد نظر می داند و چنان چه
از نظر ظاهری او را بپسندد، اراده اش فعلی می شود.
این صورت مشمول روایات بوده و از نظر عرف، «اراده برای ازدواج» ـ که در روایات مطرح است ـ وجود دارد.
صورت سوم:
مردی
که تصمیم به ازدواج با فرد خاصی ندارد و صرفا در باره خصلتهای ظاهری همسر
آینده اش به نتیجه رسیده است، او امتیازاتی را برای فرد مورد قبول خود در
نظر گرفته و در جستجو از کسی است که دارای آن امتیازات باشد.
این صورت نیز مشمول ادله جواز نگاه نیست، زیرا مفاد روایات جواز نظر به «فرد خاص» است که تصمیم به ازدواج با او وجود دارد.
صورت چهارم:
مردی
که به طور کلی قصد ازدواج ندارد، ولی احتمال دارد که اگر به زنی برخورد
کند که دارای اوصاف خاصی باشد، تصمیم به ازدواج با او بگیرد.
این صورت نیز به دلیل آنکه «تصمیم به ازدواج» تحقق نیافته است، از دایره ادله جواز نظر خارج است.(12)
در
اینجا این نکته را نیز باید افزود که ازدواج مانند هر «عقد» دیگر، یک
«پیمان دوطرفه» است و چنین پیمانی وقتی تحقق می یابد که هر دو طرف عقد ـ زن
و مرد ـ تصمیم بدان داشته باشند. از این رو «اراده یک جانبه» کافی نیست.
بر این اساس، تنها نمی توان با تصمیم مرد برای ازدواج و احتمال پسندیدن فرد
مورد نظر، نگاه او را مجاز دانست، بلکه متقابلاً باید احتمالِ طرف مقابل
را نیز در نظر گرفت که آیا زن نیز احتمالاً به چنین ازدواجی، رضایت خواهد
داد؟ چنانچه مرد می داند که زن به هر دلیل تصمیم به ازدواج ندارد و یا به
همسری او رضایت نخواهد داد، مجوزی برای نگاه مرد به او وجود ندارد. و به هر
حال «نگاه خواستگاری» نگاهی است که زمینه ازدواج را فراهم می سازد و هر جا
که چنین زمینه ای وجود ندارد، نگاه کردن مثل بقیه موارد، ممنوع است.(13)
7ـ اجازه نگاه
آیا اطلاع، رضایت و اجازه زن برای نگاه خواستگاری لازم است؟
آثار
فقهی موجود نشان می دهد که فقهاء شیعه چنین شرطی را معتبر ندانسته و نگاه
خواستگاری را بدون رضایت زن مجاز دانسته اند، ولی برخی از فقهای اهل سنت،
مثل مالک، علم و آگاهی او را لازم دانسته اند.(14)
در فقه شیعه، در
این باره دو گونه استدلال دیده می شود که در آثار علامه حلی و پس از آن در
آثار فقهای بعد مانند کشف اللثام منعکس شده است:
یکی آنکه در روایات
مربوط به نگاه خواستگاری، چنین «شرطی» دیده نمی شود، و نگاه برای
خواستگاری به طور کلی و به صورت مطلق، اجازه داده شده است.
دیگر
آنکه «اجازه گرفتن» برای نگاه کردن، محذوراتی را ایجاد می کند، مثلاً اگر
نگاه منوط به اجازه باشد در بسیاری از موارد زمینه مساعد برای نگاه کردن
فراهم نمی شود، و چه بسا زنان بدان رضایت ندهند، از سوی دیگر نگاه بدون
اطلاع، قهرا نگاه در «شرایط عادیِ» زن است، در حالی که اگر زن از قبل در
جریان قرار بگیرد، ممکن است با زینت کردن وضع عادی خود را به هم
زند، و قهرا مرد به وضع طبیعی مورد نظر آگاه نشود.(15)
به نظر می رسد که دو نکته باید بیشتر مورد تأمل قرار گیرد:
الف) آیا نگاه کردن به هر شخص، در حوزه حقوق فردی او قرار دارد؟
ب) آیا مفاد روایاتی که نگاه خواستگاری را مجاز می داند «الغاء» این حق یا شرط است؟
برداشت رایج در فقه آن است که نگاه صرفا جنبه «حکم» دارد و برخی به این مطلب تصریح کرده و «حق بودن» آن را نفی کرده اند.(16)
به
نظر می رسد که نمی توان به طور کلی، نگاه را صرفا «حق» تلقی کرد و در
نتیجه مجاز بودن نگاه در شرایطی که خود شخص چنین حقی را اسقاط می کند و
مثلاً به صورت عریان در ملاء عام ظاهر می شود، پذیرفت. ولی در عین حال به
طور کلی هم «رضایت شخص» را در نگاه به او نمی توان نادیده گرفت.
توضیح
آنکه نگاه خواستگاری همان گونه که قبلاً به تفصیل شرح دادیم، از نظر «عمق»
و از نظر «سطح» با نگاههای عادی فرق می کند و خواستگار می خواهد با نگاه
نافذ خویش، به بیش از صورت همسر احتمالی خود چشم بدوزد. از این رو چنین
نگاهی در شرایط غفلت و بی اطلاعی او که در بسیاری از موارد می تواند به
رنجش و ناراحتی او بیانجامد، قابل توجیه نیست. به علاوه که لازمه فتوای
فقها، آن است که
چون جواز نظر «حکم شرعی» است و رضایت زن در آن
دخالتی ندارد، در صورتی که زن از تصمیم مرد برای نگاه کردن به او اطلاع
داشته باشد، و نارضایتی خود را هم اعلام کند، باز مرد می تواند نگاه کند و
مجاز بدان است! و یا اگر به زور و اجبار لباس او را کم کردند و قسمتی از
بدن او مثل سر و گردن را برهنه کردند نگاه کردن جایز باشد.(17)
در
کنار سخن علامه حلی و فاضل هندی، این نکته را نیز باید اضافه کرد که در
بسیاری از اوقات زنان و دختران در خانه با لباسهایی به سر می برند که ظاهر
شدن با آن پوشش را حتی در برابر هم جنسان و نزدیکان محرم خود هم نمی
پسندند، به علاوه که گاه زنان در حالت آشفتگی های ظاهری و نامناسب بودن وضع
گیسوان قرار دارند، از این رو نگاه بدون اطلاع، به عنوان نگاه در «حالت
عادی» زن تلقی نمی شود.
همچنین باید افزود که برخی اشخاص، از نظر
بعضی اندام خود، و یا در بعضی از مواضع بدن، دچار مشکلات و نارسایی هایی
هستند که سعی در مخفی داشتن آن دارند. در چنین مواردی تا اطمینان به ازدواج
نداشته باشند هرگز حاضر به افشای آن در برابر هر خواستگار که قهرا موجب
برملا شدن موضوع و منتقل شدن مسأله به دیگران است، رضایت نمی دهند. از این
رو برخی از خصوصیات جسمی فرد، گاه از «اسرار» او به حساب می آید که حاضر به
افشای آن نیست و فقط در مواقع لازم و نسبت به افراد مطمئن، اعلام آن را
اجازه می دهد.
و بالاخره این احتمال را می توان مطرح کرد که نگاه
خواستگاری دارای دو جنبه است، یکی جنبه «حکم» که مربوط به «شارع» است و
دیگری جنبه «حق» که مربوط به «زن» است، لذا نه اذن زن برای نگاه کافی است و
نه حکم شرعی، حق زن را الغاء می سازد. اگر این نظریه قابل قبول باشد،
روایات ناظر به بیان «حکم شرع» است و در مقام منتفی دانستن حق زن نمی باشد.
آیا این روایات دارای چنان «اطلاقی» است که با آن بتوان اذن زن را به طور
کلی نادیده گرفت؟ ادامه دارد.
..........
.....................
.............................
7
ـ مسالک الافهام، ج7، ص40، جامع المقاصد، ج2، ص284، کشف اللثام، ج1، (بی
ص) ـ کتاب النکاح، تذکرة الاحکام، ج2، (بی ص) ـ کتاب النکاح.
8 ـ شهید ثانی، مسالک الافهام، ج7، ص42، ر.ک سیدعلی طباطبایی، ریاض المسائل، ج2 ـ (بی ص) کتاب النکاح.
9 ـ محمدحسن النجفی، جواهر الکلام، ج29، ص65.
10 ـ شیخ انصاری، کتاب النکاح، ص41.
11 ـ شیخ انصاری، کتاب النکاح، ص42.
12 ـ محمود آشتیانی، کتاب النکاح، (تقریرات آیت اللّه حائری)، ص8.
13 ـ ر.ک. محمدحسن النجفی، جواهر الکلام، ج29، ص65.
14 ـ عبدالرحمن الجزیری، الفقه علی المذاهب الاربعه، ج4، ص21.
15 ـ علامه حلی، تذکرة، کتاب النکاح، و نیز کشف اللثام، کتاب النکاح.
16 ـ سیدمحسن حکیم، مستمسک عروة الوثقی، ج14، ص16 و مبانی عروة الوثقی (تقریرات آیت اللّه خوئی)، ج1، ص28.
17 ـ البته حرمت ایذاء و آزار، عنوان دیگری است که ممکن است در مواردی بر نگاه کردن انطباق یابد، و این خارج از بحث کنونی است.
پدیدآورنده: محمد سروش
منبع:پیام زن :: آبان 1379، شماره 104