اطلاعات عمومی

جیت، قرابت و ملکیت با شرایطی از عوامل وجوب نفقه اند. نفقه زوجه با عقد دائم و به شرط تمکین، بر زوج و نفقه پدر و مادر( در صورتی که فقیر باشند) بر فرزند( اگر زنده بوده و توانایی داشته باشد) و در غیر این صورت بر فرزند و فرزندان آنها واجب است. در مقابل، نفقه فرزند بر پدر و در عدم وجود پدر یا فقیر بودن او، بر جد یا پدر جد و در صورت فوت یا فقر آنها بر مادر یا جد مادری واجب است. نفقه سایر خویشاوندان در صورت فقر، به ویژه بر کسانی که در حکم ورثه هستند، مستحب است.عامل دیگر، ملکیت است. بر مالک برده یا کنیز واجب است ، مخارج زندگی آنها را بپردازد یا اگر مملوک دارای رحفه ای باشد، بخشی یا مجموعه ای از درآمدش را به او واگذارد حتی فقیهان به وجوب تامین آب، علوفه و اسطبل حیوان هایی فتوا داده اند که به گونه ای در ملکیت یا در تسخیر و سلطه انسان قرار دارند. مقدار نفقه واجب و سایر فروعات آن در کتاب های فقهی به طور گسترده بررسی شده است و در این جا مجالی برای ذکر آنها نیست.نفقات واجب را می توان از ارکان یا از محورهای اصلی مکانیسم توزیع ثروت و درآمد در اسلام نام برد. افرادی که نفقه برای آنان واجب است، کسانی اند که به علت خردسالی یا پیری یا وظایف و اشتغال های ویژه یا به هر دلیل دیگر از تهیه مخارج زنگی خود محروم و ناتوان هستند. این وظیفه نقطه آغاز پیش گیری از فقر و مبارزه با آن است.معمولا در سلسله پدری ، مادری یا فرزندی تعدادی از افراد زنده اند اگر پدران، مادران یا اجداد به وظیفه خود نسبت به فرزندان و همسران خویش عمل کنند؛ گسترش فقر به طور چشم گیری مهار خواهد شد و فقط کسانی که فاقد والدین و فرزند هستند در طبقه فقرا قرار خواهند گرفت که با به اجرا درآمد حکم استحباب نفقه هستند در طبقه فقرا قرار خواهند گرفت که با به اجرا درآمدن حکم استحباب نفقه خویشاوندان تقریبا فقیری باقی نخواهد ماند.
الف) نفقه والدین:
منظور از والدین، پدر، مادر، جد، و جده به بالا است و کلمه والدین همه آنها را شامل می شود. عالمان بر این مساله اتفاق دارند که اگر والدین فقیر باشند، نفقه آن ها بر فرزند واجب است آیات متعددی بر وجوب احسان به والدین دلالت دارن. یکی از مصادیق آشکار احسان به والدین، نفقه و تامین مخارج زندگی آنان است.و پروردگارت فرمان داده چز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید هر گاه یکی از آن دو یا هر دوی آنها نزد تو به سن پیری رسند کمترین اهانتی به آنها روا مدار و بر آن ها فریاد مزن و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آنها بگو.بگو: بیایید آنچه را پروردگارتان بر شما حرام کرده است برایتان بخوانم این که چیزی را شریک خدا قرار ندهید و به پدر و مادر نیکی کنید.خدا را بپرستید و هیچ چیز را همتای او قرار ندهید و به پدر و مادر نیکی کنید و همچنین به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و همسایه نزدیک و همسایه دور و دوست و هم نشین و واماندگان در سفر و بردگانی که مالک آنها هستید زیرا خداوند کسی را که متکبر و فخر فروش است[ و از ادای حقوق دیگران سرباز و می زند] دوست نمی دارد.از تو می پرسند: چه چیزی انفاق کنند؟ بگو: هر خیر و نیکی [ و شرمایه سودمندی مادی و معنوی] که انفاق می کنید باید برای پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و مستمندان و درماندگان در راه باشد و هر کار خیری که انجام دهید، خداوند از آن آگاه است[ لازم نیست تظاهر کنید او می داند]بعضی انفاق در آیه انفاق را واجب و برخی مستحب تفسیر کرده اند. از طرفی پرداخت زکات به والدین جایز نیست؛ بنابراین بر اساس مبنای کسانی که انفاق را واجب تفسیر کرده اند، برای والدین، همان نفقه، واجب خواهد بود.از آن چه به آنان روزی داده ایم انفاق می کنند را بر عموم نفقات از جمله نفقه واجب پدر و مادر حمل کرده اند و نیز نقل شده که منظور نفقه عیال است. ب) نفقه عیال (زوجه)
مادران، فرزندان خود را دو سال تمام شیر می دهند. این برای کسی است که بخواهد دوران شیرخوارگی را تکمیل کند و بر آن کس که فرزند برای او متولد شده[ پدر] لازم است خوراک و پوشاک مادر را به طو شایسته در مدت شیر دادن بپردازد، حتی اگر طلاق گرفته باشد. هیچ کس موظف به بیش از مقدار توانایی خود نیست، نه مادر به سبب اختلاف با پدر، حق ضرر زدن به کودک را دارد و نه پدر و بر وارث او نیز لازم است این کار را انجام دهد. هزینه مادر را در دوران شیرخوراگی تامین نماید و و اگر آن دو با رضایت یکدیگر و مشورت،بخواهند کودک را زودتر از شیر بازگیرند گناهی برآنها نیست و اگر با عدم توانایی یا عدم موافقت مادر خواستید دایه ای برای فرزندان خود بگیرد گناهی بر شما نیست به شرط این که حق گذشته مادر را به طور شایسته بپردازید و از مخالفت فرمان خدا بپرهیزید و بدانید خدا به آن چه انجام می دهید، بینا است.مردان ، سرپرست و نگهبان زنانند به سبب برتری هایی که خداوند از نظر اجتماع برای بعضی بر بعضی دیگر قرار داده است و به جهت انفاق هایی که از اموالشان در مورد زنان می کنند. ج) نفقه زنان مطقه:آنها[ = زنان مطلقه] را هر جا خودتان سکونت دارید و در توانایی شماست سکونت دهید و به آنها زیان نرسانید تا کار را آنان تنگ کنید[ و مجبور به ترک منزل شوند] و اگر باردار باشند نفقه آنها را بپردازید تا وضع حمل کنند و اگر برای شما فرزند را شیر می دهند پاداش آنها را بپردازید و درباره فرزندان کار را با مشاوره شایسته انجام دهید و اگر به توافق نرسیدید زن دیگری شیردادن آن بچه را بر عهده گیرد آنان که امکانات گسترده ای دارند باید از امکانات وسیع خود انفاق کنند و آنها که تنگدستند، از آن چه که خدا به آن ها داده انفاق نمایند هیچ کس راجز به مقدار توانایی که به او داده تکلیف نمی کند خداوند به زودی بعد از سختی ها آسانی قرار می دهد.زنان مطلقه، باید به مدت سه مرتبه عادت ماهانه دیدن[ و پاک شدن] انتظار بکشند[ عده نگه دارند] و اگر به خدا و روز رستاخیز ایمان دارند برای آنها حلال نیست که آن چه را خدا در رحم هایشان آفریده کتمان کنند و همسرانشان برای بازگراندن آنها و[ از سرگرفتن زندگی زناشویی] در این مدت [ از دیگران] سزاوارترند، در صورتی که به راستی خواهان اصلاح باشند و برای زنان، همانند وظایفی که بر دوش آنهاست، حقوق شایسته ای قرار داده شده و مردان بر آنان برتری دارند و خداوند توانا و حکیم است.زنان همان طور که وظایفی برعهده دارند حقی هم دارند استفاده کرد چنان که از امام صادق(ع) درباره حق زن بر شوهر سوال شد حضرت فرمودند: شکمش را سیر کند، بدنش را بپوشاند و اگر نادانی کرد، او را ببخشد. و هنگامی که زنان را طلاق دادید و به واپسین روزهای عده رسیدند، یا به طرز صحیحی آنها را نگاه دارید و آشتی کنید یا به طور پسندیده ای آنها را رها سازید و هیچ گاه برای زیان رساندن و تعدی کردن آنها را نگاه ندارید و کسی که چنین کند به خویشتن ستم کرده است.این است که به گونه ای که خداوند برای او مباح کرده او را نگه دارد یعنی آن چه از نفقه خداوند بر او واجب کرده به او بدهد، با او حسن بر خورد داشته باشد و امثال این ها. و کسانی که از شما در آستانه مرگ قرار می گیرند و همسرانی از خود به جای می گذارند باید برای همسران خو وصیت کنند که تا یک سال آنها را [ با پرداختن هزینه زندگی] بهره مند سازند به شرط این که آنها[ از خانه شوهر] بیرون نروند و اقدام به ازدواج مجدد نکنند و اگر بیرون روند حقی در هزینه ندارند ولی گناهی بر شما نیست به آن چه درباره خود به طور شایسته انجام می دهند و خداوند توانا و حکیم است. د) نفقه مملوک: و خدا را بپرسید و هیچ چیز را همتای او قرار ندهید و به پدر و مادر نیکی کنید، همچنین به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و همسایه نزدیک و همسایه دور و دوست و هم نشین و واماندگان در سفر و بردگان که مالک آنها هستید؛ زیرا خداوند کسی را که متکبر و فخر فروش است و از ادای حقوق دیگران سرباز می زند دوست نمی دارد.