بنام خدا
استراتژی جدید ترکیه در خاورمیانه
سیاست
ترکیه در خاورمیانه پس از فروپاشی امپراطوری عثمانی و اعلام کشور مستقل
جمهوری ترکیه در سال 1921 توسط مصطفی کمال پاشا (آتاترک) که بر مبانی
سیستم حقوقی لائیک بنیان گذاری شده است شروع رویکردی جدید در ساختار حقوقی
، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ترکیه در جهت انطباق با نظام حقوقی غرب و دور
شدن از فرهنگ شرقی و اسلامی زمان امپراطوری عثمانی بوده است و این سیاست
بالخصوص پس از پیدایش اتحادیه اروپا از سال های 1950 و تلاش ترکیه در جهت
پیوستن به آن اتحادیه شتاب دو چندانی گرفت و حتی حزب اسلام گرای عدالت و
توسعه نیز پس از پیروزی در انتخابات سال 2001 به مردم وعده پیوستن به
اتحادیه اروپا را نوید داد و پیرو آن در جهت عملی ساختن خواسته های
اتحادیه اروپا اصلاحات بسیاری در ساختار نظام حقوقی خود از جمله قانون
اساسی، قانون جزایی، قانون مدنی، نظام مالی و بانکداری خود ایجاد نمود که
بعنوان مثال حذف مجازات اعدام از قانون جزایی ترکیه و همچنین شناختن حق
اعتراض و شکایت شهروندان ترکیه به دادگاه اتحادیه اروپا از عملکرد و آراء
دادگاههای ترکیه علی رغم مغایرت با حاکمیت ملی ترکیه را میتوان از این
موارد برشمرد هر چند که اصلاح این ساختار حقوقی خصوصا در حوزه حقوق عمومی
و در جهت ارتقاء حقوق شهروندی و حاکمیت قانون و اصلاح سیستم مالی ترکیه در
جهت توسعه و صنعتی شدن ترکیه مفید واقع شده است ولی بعضی از اصلاحات انجام
گرفته بالاخص در حوزه حقوق خصوصی از جمله قوانین خانواده با توجه به حضور
قوی اعتقادات مذهبی در زندگی شخصی و خصوصی افراد سبب ایجاد تضاد ها و
دوگانگی در قانون و عمل شده است. بعنوان مثال بر اساس قانون مدنی ترکیه
عقد نکاح باید در شهرداری و توسط شهردار یا نماینده قانونی او انجام و به
ثبت برسد و نکاح و عقد شرعی خارج از این سیستم جرم محسوب میگردد. از طرفی
نظر به اینکه عقد نکاح در اسلام دارای تشریفات خاص خود میباشد که باید
توسط عالم آشنا به مسائل دینی انجام گیرد و چه بسا شهردار یا نماینده
قانونی او آشنا به مسائل و قوانین مذهبی نمیباشد لذا در عمل اکثر مردم
ترکیه بعنوان تکلیف شرعی خود قبل از مراجعه به شهرداری در جهت جاری ساختن
عقد نکاح بصورت پنهانی و مخفی به یک عالم دینی مراجعه نموده و عقد نکاح
شرعی فی مابین خود را توسط او به اجرا در می آورند. ولی علی رغم همه این
تلاشهای ترکیه در جهت برآورد ساختن خواسته های اتحادیه اروپا علی رغم تضاد
با سنن، عرف و فرهنگ اسلامی گذشته خود باز هم نتوانسته است به عضویت رسمی
اتحادیه اروپا در آید شاید در بدو امر بنظر برسد که ترکیه نتوانسته است
همه خواسته ها و اصلاحات لازم را در ساختارهای خود در جهت پیوستن به
اتحادیه اروپا انجام دهد ولی بررسی نظام حقوقی کشورهای تازه عضو شده به
اتحادیه اروپا خصوصا کشورهای اروپای شرقی که در مقایسه با نظام حقوقی
ترکیه از استانداردهای پائین تری برخوردار هستند گویای واقعیت مهم دیگری
است که در لایه های پنهانی این ناکامی نهفته است و آن نگاه ایدولوژیک و
سیاسی اتحادیه اروپا و غرب در خصوص پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا میباشد
چرا که غرب هنوز هم در عملکرد و رفتار خود با جهان اسلام نشان میدهد که
هنوز هم به تقابل ادیان بطریق مدرن امروزی اعتقاد دارد و در این راستا از
پیوستن یک کشور مسلمان با سابقه تاریخی و فرهنگی غنی خود که به تنهایی
برابر یک چهارم اتحادیه اروپا جمعیت دارد واهمه دارد. به عبارت دیگر غرب
از احیای مجدد یک امپراطوری عثمانی دیگر و همچنین یک کشور قدرتمند اسلامی
در درون و همسایگی خود بلحاظ ذهنیت تاریخی خود هراس و وحشت دارد چرا که
نگاه غرب به نقض حقوق بشر در کشورهای دنیا حتی در بین کشورهای اسلامی نگاه
تبعیض آمیز و جانبدارانه میباشد و در این راستا غرب در معادلات بین المللی
خود با شعار فریبنده حقوق بشر به تخریب وجهه بین المللی کشورهای مستقل
اسلامی میپردازد تا از پیدایش و رشد یک کشور قدرتمند اسلامی و مدرن در
خاورمیانه جلوگیری نماید. برخورد دوگانه غرب با مسئله حقوق بشر حتی در بین
کشورهای اسلامی نیز گویای این مطلب است که غرب فقط برنقض حقوق بشر در بین
کشورهای مستقل مخالف با سیاست غرب تاکید دارد و از برخورد و اظهارنظر در
خصوص مسائل حقوق بشر کشورهای همسو با سیاست های خود حرفی نمیزند و این هم
مصیبت دیگر جهان اسلام است که با غفلت از اصول مترقی دین اسلام به ویژه
قرآن کریم و سنت در باب کرامت انسانی و ایجاد مدینه اسلامی این بهانه را
بدست غرب داده است تا با در اختیار داشتن رسانه های بزرگ صوتی و تصویری در
جهان که از آن بعنوان معجزه قرن بیستم یاد میشود به تخریب وجهه کشورهای
مستقل اسلامی بپردازد و جنگهای صلیبی را به طریق مدرن امروزی از طریق
رسانه ها رهبری و هدایت نماید. لذا با این وصف و ذهنیت در اتحادیه اروپا
امکان پیوستن ترکیه به آن اتحادیه بعید و غیرممکن بنظر میرسد بازی غرب با
ترکیه در راه پیوستن به اتحادیه اروپا به بازی شطرنجی میماند که پایانی
ندارد. خوشبختانه دولت کنونی ترکیه به ماهیت این بازی پس از آزمون اتحادیه
اروپا بخصوص در سالهای 2001و2004 هر چه آنها خواستند و ترکیه آنها را
انجام داد ولی نتیجه ای در این راستا نداشت پی برده است و به قول مثال
معروف (ما را به خیر تو امیدی نیست شر مرسان) سعی کرده است استراتژی جدید
خود را بخصوص از سال 2008 با بازگشت به هویت تاریخی خویش و متناسب با
واقعیت ها و همچنین ساختارهای فرهنگی اقتصادی و سیاسی خود تنظیم نماید .
بررسی استراتژی جدید ترکیه نشان میدهد که جهت گیری این استراتژِی به طرف
خاورمیانه بوده و در این استراتژِی جدید ترکیه سعی دارد به لحاظ اشتراکات
فرهنگی، تاریخی و دینی خود با کشورهای خاورمیانه و همسایه خود به ایجاد یک
قطب جدید در معادلات بین المللی در دنیا به هدایت و مرکزیت خود بپردازد و
در این راستا ترکیه سعی دارد با استفاده از پتانسیل ها و ذخایر انرژِی و
مواد خام در کشورهای خاورمیانه و در مقابل داشتن تکنولوژِی و کارخانجات
صنعتی و پیشرفته در کشور خود به تولید محصولات مورد نیاز کشورهای
خاورمیانه دست بزند و بازار را در آن کشورها از دست غرب بگیرد آغاز این
استراتژی که از مدتها قبل بصورت غیر رسمی شروع شده بود ولی مراسم رسمی
اعلام این استراتژی در اجلاس اقتصاد جهانی داووس کلید خورد که در آن رجب
طیب اردغان نخست وزیر ترکیه با حمله شدید به سیاست های جنگ طلبانه رژیم
صهیونیستی در منطقه توانست توجه جهان اسلام را به استراتژی جدید ترکیه جلب
نماید از اقدامات دیگر ترکیه در راستای عملی کردن این استراتژی میتوان به
حل اختلافات و مشکلات خود با کشورهای مرزی همسایه خود میباشد که از جمله
آنها میتوان به حذف یکطرفه یا دوطرفه روادید سیاسی با بسیاری از کشورهای
همسایه اشاره نمود همچنین تلاش ترکیه در جهت کمک به حل مسئله قره باغ مورد
اختلاف بین کشورهای آذربایجان و ارمنستان اشاره نمود که ترکیه سعی دارد با
حل این موضوع و بازکردن مرز خود با ارمنستان که از زمان اشغال قره باغ
توسط ارمنی ها انجام گرفت بازار اقتصادی ارمنستان را از دست روسها خارج
نماید ویا حمایت ضمنی و تلویحی دولت ترکیه از برنامه های صلح آمیز هسته ای
ایران و سعی در توجه اذهان و افکار عمومی جهان به برنامه های هسته ای
اسرائیل در خاورمیانه و همچنین معطوف ساختن افکار عمومی به جنایات و کشتار
افراد بی گناه در فلسطین از ویژگیهای استراتژی جدید ترکیه در منطقه میباشد
که این استراتژی دولت ترکیه علی رغم تاثیر پذیری از سیاستهای حزب حاکم
اسلام گرای عدالت و توسعه ولی دربرگیرنده منافع ملی کشور ترکیه در منطقه و
در شرایط امروزی بحران اقتصادی در جهان و در مقابله با بازیهای غرب و
اتحادیه اروپا در قبال ترکیه میباشد./
نویسنده مقاله : آقاي محمد قنبري دانشجوي دكتري حقوق عمومي دانشگاه مارماراي استانبول تركيه