استجابت دعا داراي شرايط و نيز موانعى است. پيش از بيان آن، مفهوم دعا و مقدمهاى را متذکر مىشويم:
مفهوم دعا: دعا به معنى «خواندن» است، خواندنى که به صورت نيايش و سرود و ستايش، يا خواستن و طلب و درخواست مَدَد و نصرت و ياورى.
مقدمه:
انسان
مرتبط با خدا مىکوشد از طريق دعا (راز و نياز و مناجات و عبادت) به خدا
نزديک شود. وقتى با کسى آشنا شدى و ارتباط پيوسته شما زمينه اعتماد را
فراهم ساخت و از دوستان صميمى او به شمار آمدى، در هنگام نياز به خانهاش
مىروى و شرط دوستى را به جا مىآورد و ميثاق و محبت را استوار مىسازد. در
را باز مىکند و شما را در اندرون پذيرايى مينمايد و مورد لطف و عنايت
ويژه قرار خواهد داد.
براى استجابت دعا بايد شرايطى را مهيا نمود و موانعى را برطرف ساخت. در ذيل به برخى از شرايط و موانع اشاره مىشود:
الف) شرايط استجابت دعا.
1 - ارتباط مداوم با خدا در هر حال:
خداوند به پيامبرش دستور مىدهد که «نفس خويش را در کمال شکيبايى در هر بامداد و شامگاه به دعا کردن و جلب خشنودى خدا وادار کن».(1)
قرآن
کسانى را که فقط در هنگام گرفتارى و مشکلات دعا مىکنند، مورد نکوهش قرار
داده است: «وقتى به انسان گرفتارى و غمى روى مىآورد، ما را در هر حال
(خواب و بيدارى، نشسته و ايستاده) بخواند و چون گرفتاريش را برطرف کنيم،
برود (و از ارتباط خود با خدا از جهت کميت و کيفيت بکاهد و گاهى قطع نمايد،
به گونهاى که) گويى اصلاً ما را براى گرفتارى که به او رسيده بود،
نخوانده است!».(2)
امام صادق (ع) مىفرمايد: «کسى که پيشدستى در دعا
نکند و فقط در وقت نزول بلا دست به دعا بردارد، دعايش در آن وقت مستجاب
نگردد و فرشتگان گويند: اين آواز را نشناسيم». در روايت ديگرى آمده که «به
او مىگويند: تا امروز کجا بودى؟!».(3)
در اصول کافى آمده که خداوند به
حضرت داوود(ع) فرمود: «مرا در روزهاى خوش و آسايش ياد کن تا من دعاى تو را
در روزهاى گرفتارى و سختى اجابت کنم».(4)
2 - دعا بايد از صميم قلب باشد.
تمام ذرات وجود انسان يک چيزى را بخواهد و طلب کند و دل و زيانش با عمل و رفتارش هماهنگ باشد.
3 - اعتماد به خدا و اطمينان به اجابت او:
امام
صادق(ع) فرمود: «خدا دعايى را که از دل غافل و بى خبر برخيزد، مستجاب
نمىکند پس وقتى دعا کنى، از عمق دل به او روى آور (و دلت را با زبانت
همراه گردان) و سپس به اجابت دعايت مطمئن باش».(5)
4 - قطع اميد از غير خدا و اميد و اطمينان به خداوند.
امام
صادق(ع) فرمود: «هرگاه يکى از شما بخواهد که هر چه از خدا درخواست مىکند،
خدا به او عطا فرمايد، بايد از همه مردم نااميد و مأيوس گردد و هيچ اميدى
جز به درگاه خدا نداشته باشد».(6) او به نقطهاى از ايمان و توکل بايد برسد
که بداند همه قدرتها و علل جهان تحت اراده و قدرت الهى قرار دارند.
پس از خدا بخواهد که اسباب و علل مادى و معنوى جهان را جهت صلاح و منفعت او قرار دهد.
5 - دعا بايد در کنار تلاش و تدبير باشد.
پيامبر
اکرم(ص) فرمود: «الداعى بلا عمل کالرامى بلا وتر؛ کسى که دعا مىکند و به
دنبال آن تلاش و عمل نمىکند، مانند آن است که بى چله کمان تير
مىاندازد».(7)
دعا نمىتواند جاى تلاش و برنامه ريزى در زندگى را بگيرد، بلکه مکمل آن مىتواند باشد.
6 - دعا بايد با حالت تضرع و دلى شکسته باشد.
امام صادق(ع) فرمود: «هرگاه دلتان شکست، دعا کنيد، زيرا دل تا پاک و خالص نشود، شکسته نمىشود».(8)
7
- مکان دعا در استجابت تأثير دارد، مثلاً دعا در حرم امامان (ع) مخصوصاً
حرم امام حسين(ع) و کنار خانه خدا به خصوص مقام حضرت ابراهيم(ع) و کنار
حجرالاسود.
8 - زمان دعا: دعاى پنهانى و در تاريکى شب زودتر به اجابت
مىرسد، مخصوصاً در قنوت يا سجده نماز «وتر» که بعد از خواندن هشت رکعت
نماز شب و دو رکعت نماز شفع خوانده مىشود.(9)
قرآن مىفرمايد: «پروردگار خود را به حالت تضرع و تذلل و در پنهانى و خفا بخوانيد».
دعا در شبهاى ماه رمضان و رجب و دهه اول ذىالحجه و غير آن دعا را به اجابت نزديک مىکند.
9 - توسل به چهارده معصوم(ع) و آنها را بر پايه آيه شريفه «وابتغوا اليه الوسيله» وسيله و شفيع قرار دادن.
10
- غسل توبه نمايد، سپس با وضو چهار رکعت نماز بخواند در هر رکعت يک مرتبه
سوره حمد و سه مرتبه توحيد و يک مرتبه سوره «الناس» و يک مرتبه «فلق» را
بخوانيد. بعد از نماز هفتاد مرتبه استغفرالله ربى و اتوب اليه و بعد از هفت
مرتبه «لا حول و لا قوة الا بالله العلى العظيم» سپس بگوييد: يا عزيز يا
غفار اغفرلى ذنوبى و ذنوب جميع المؤمنين و المؤمنات فانه لا يغفر الذنوب
الا انت.»(10)
به اين ترتيب شخص در جاده دعا قرار مىگيرد و بايد مراقب
باشد تا راه دعا را درست بپيمايد، و به بيراهه نرود. نشانى راه دعا را ذکر
خواهيم کرد.
ب) موانع استجابت دعا
امام على(ع) مىفرمايد: «المعصية تمنع الاجابة؛(11) گناه مانع اجابت دعا است».
گناهان سه نوع تأثير منفى در دعا مىگذارند:
1 - لذت دعا و مناجات را سلب مىکنند.
انسان دعا مىکند، اما لذت نمىبرد و رقت قلب پيدا نمىکند.
2 - مانع استجابت دعا مىشوند.
3 - توفيق دعا کردن يا شرکت نمودن در مجالس دعا را از انسان سلب مىکنند.
برخى از گناهان در عدم اجابت دعا تأثير بيشتر دارند که در ذيل به نمونهاى از آنها اشاره مىکنيم.
امام
سجاد(ع) فرمود: «گناهانى که مانع استجابت دعا مىشوند، عبارتند از: بددلى و
سوءظن به مؤمنان و کارهاى آنان؛ طينت و درونى ناپاک داشتن؛ نفاق و دورويى
با برادران و خواهران ايمانى؛ عدم اطمينان به اجابت دعا؛ تأخير نمازهاى
واجب (و نخواندن آن در اول وقت فضيلت) آن که وقت آن بگذرد؛ بدزبانى و فحاشى
و اهانت کردن؛ نزديک نشدن به خدا به وسيله صدقه و کارهاى نيک». (12)
نيز فرمود: «از جمله گناهانى که مانع استجابت دعا مىگردد، نافرمانى و رنجاندن خاطر پدر و مادر است».(13)
در برخى از روايات، بداخلاقى سبب باز گرداندن دعا معرفى شده است.
علل عدم اجابت دعاها از ديدگاه اميرالمؤمنين(ع)
مردى
به حضرت عرض کرد: خداوند مىفرمايد: «ادعونى استجب لکم» پس چرا ما دعا
مىکنيم، ولى اجابت نمىشود، حضرت فرمود: چون دلهاى شما در هشت مورد خيانت
و بى وفايى کرد:
1 - خدا را شناختيد، ولى حقش را آن گونه که بر شما واجب بود، ادا نکرديد. از اين رو آن معرفت به کار شما نيامد.
2 - به پيامبر خدا ايمان آورديد، ولى در عمل با سنت و روش او مخالفت کرديد، پس ثمره ايمان شما چه شد؟
3 - کتاب خدا (قرآن) را خوانديد، ولى در عمل با آن مخالفت کرديد.
4 - گفتيد ما از آتش دوزخ مىترسيم، ولى در همه حالات به واسطه گناهان خود به سوى جهنم مىرويد.
5 - گفتيد ما به بهشت تمايل و رغبت داريم، ولى کارهايى انجام مىدهيد که شما را از بهشت دور مىسازد.
6 - نعمتهاى خدا را استفاده مىکنيد، ولى شکر و سپاس گزارى نمىکند.
7
- خداوند فرمود: شيطان دشمن شما است، شما نيز او را دشمن گيريد.(14) شما
به زبان او را لعن مىکنيد، ولى در عمل با او دوستى مىنماييد و از او
اطاعت مىکنيد.
8 - عيبهاى مردم را برابر ديدگانتان قرار داديد و
عيبهاى خود را پشت سرانداختيد، در نتيجه کسى را ملامت مىکنيد که خود به
ملامت سزاوارتر از او هستيد.
با اين وضع چه دعايى از شما مستجاب گردد، در صورتى که شما راهها و درهاى دعا را به روى خود بستهايد؟!
«پس تقوا پيشه کنيد؛ کارهايتان را اصلاح کنيد؛ امر به معروف و نهى از منکر کنيد تا خدا دعايتان را مستجاب کند.(15)
راه دعا از ديدگاه امام صادق(ع)
شخصى
خدمت امام صادق(ع) عرض کرد: دو آيه در قرآن است که تأويل و معناى آن را
نمىدانم. يکى «ادعونى استجب لکم» است، که ما هر چه دعا مىکنيم، اجابت
نمىشود. حضرت فرمود: «من سر عدم اجابت دعايتان را به شما مىگويم. اگر تو
خدا را در آن چه دستور فرموده اطاعت کنى و آن گاه او را بخوانى، دعايت را
اجابت مىکند، ولى تو با (دستورهاى) او مخالفت کرده، نافرمانىاش مىکنى.
او نيز اجابت نمىکند. با اين حال، اگر خدا را از راهش بخوانى - اگر چه
گناهکار باشى - خدا دعايت را مستجاب مىکند».
آن شخص پرسيد: راه دعا
چيست؟ فرمود: «نماز (16) که خواندى، ابتدا تمجيد کرده، او را به بزرگى
مىستايى و به هر نحو که مىتوانى، حمد و ستايش مىکنى، سپس بر پيامبر(ص) و
آلش درود مىفرستى و به تبليغ رسالتش گواهى مىدهى، و بر ائمه هدى سلام
مىدهى، آن گاه نعمتهاى خدا را بر خود مىشمارى و او را به خاطر آنها
ستايش و شکر مىکنى. بعد به گناهان خود يکايک اعتراف مىکنى و هر کدام را
که به ياددارى، اقرار مىنمايى. هر کدام را به خاطر ندارى، به طور سربسته
به زبان مىآورى و از همه گناهان به درگاه خدا توبه مىکنى و تصميم مىگيرى
که ديگر گناه نکنى و از روى پشيمانى و صدق نيت و خلوص، و در بيم و اميد از
آنها
استغفار و طلب آمرزش مىکنى، سپس مىگويى: «اللهم انى أعتذر اليک
من ذنوبى و استغفرک و أتوب اليک فأعنى على طاعتک و وفّقنى لما اوجبت علىّ
من کل ما يرضيک فانى لم أر أحداً بلغ شيئاً من طاعتک الا بنعمتک عليه قبل
طاعتک، فأنعم علىّ بنعمة أنال به رضوانک و الجنةَ. بعد از رعايت اين مراتب،
حاجت خود را بخواه، که اميدوارم خدا نااميدت نکند و حاجتت را برآورد».(17)
چند تذکر:
1
- گاهى با وجود تمام شرايط دعا، دعا مستجاب نمىشود، چون به مصلحت ما
نيست، يعنى چيزى را طلب مىکنيم که به سود ما نيست، اگر چه مىپنداريم به
نفع ما و خير است.(18)
2 - گاهى دعا مستجاب مىشود، ولى از روى مصالحى تحقق عملى آن به تأخير مىافتد، حتى ممکن است تا بيست سال طول بکشد تا محقق گردد.
3 - در روايت است خداوند وقتى بندهاى را دوست داشته باشد، اجابت دعاى او را به تأخير مىاندازد تا بندهاش با او راز و نياز گويد.
از اين رو مؤمنان ثابت قدم هيچ گاه از تکرار دعا مأيوس نمىشوند، بلکه مىگويند:
دست از طلب ندارم تا کام من برآيد
يا جان رسد به جانان يا جان ز تن درآيد.
4-
گاهي اجابت دعاها در آخرت به صورت پاداش نمايان مي شود و در دنيا خواسته
اش بنابر مصالحي داده نمي شود. اگر کسي بداند خداوند در عوض عدم اجابت دعا
در دنيا، چه پاداشي براي او در آخرت در نظر گرفته است، هرگز نا اميد نمي
شود. امام صادق(ع) مي فرمايد: «روز قيامت خداوند متعال مي فرمايد: اي بندة
من! تو مرا خواندي و من اجابتت را به تأخير انداختم. اکنون ثواب و پاداش
تو چنين و چنان است. پس مؤمن آرزو مي کند که کاش هيچ دعايي از او در دنيا
اجابت نمي شد، براي آن ثواب و پاداش نيک که مي بيند».(19)
از روايات استفاده مي شود که هيچ دعايي بي اثر نيست و هر دعايي در دنيا و آخرت تأثير مناسب خود را دارد.
امام
سجاد(ع) مي فرمايد: «دعاي مؤمن يکي از سه فايده را دارد: يا براي او ذخيره
مي گردد يا در دنيا برآورده مي شود يا بلايي را که مي خواست به او برسد،
از وي مي گرداند».(20)
علاوه بر مطالب ياد شده، هميشه به اين نکته توجه
داشته باشيد که نماز و روزه و دعا و غيره، مطلوبيت ذاتي دارند و فلسفه دعا
تنها بر آوردن حوائج به ويژه خواسته هاي دنيوي نيست، بلکه نفس دعا و مناجات
با خدا، صرف نظر از اجابت يا عدم اجابت، موضوعيت دارد و به اصطلاح طلب
مهم تر از مطلوب است.(21)
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
پىنوشتها:
1 - کهف (18) آيه 28.
2 - يونس (10) آيه 12.
3 - اصول کافى، ج 4، ص 219.
4 - بحارالانوار، ج 93، ص 381.
5 - بحارالانوار ج 93، ص 305.
6 - عدة الداعى، ص 97.
7 - عدة الداعى، ص 97.
8 - مکارم الاخلاق، ص 315.